Nhar it-Tlieta, 5 ta’ Ġunju 2012, miet wieħed mill-ikbar
kittieba tal-fantaxjenza u tal-orrur, Ray Bradbury. Kellu 91 sena u kien jgħix
f’Los Angeles. Huwa twieled fl-1920 - eżattament fit-22 ta’ Awwissu
-f’Waukegan, Illinois, fl-Istati Uniti. Jibqa’ magħruf għal xogħlijiet bħal Fahrenheit
451 (1953) u The Martian Chronicles (1950). Ħafna mill-istejjer
tiegħu ġew adattati kemm għat-televiżjoni kif ukoll għaċ-ċinema. Is-sena 2012 tfakkar ukoll is-sittin
anniversarju tal-pubblikazzjoni ta’ wieħed mill-kotba tiegħu, The
Illustrated Man li ħareġ fl-1952. Għalkemm hu rumanz tal-ġeneru
tal-fantaxjenza, iġagħlek tirrifletti spiss dwar l-imgħoddi, il-ġejjieni u fuq
kollox dwar il-kundizzjoni umana fil-preżent.
Għall-ewwel il-ġeneru tal-letteratura fantaxjentifika kien
meqjus bħala wieħed sekondarju u li jgħodd biss għat-tfal. Imma ż-żmien wera
mod ieħor. Illum hemm korsijiet sħaħ barra minn Malta, l-aktar fl-Istati Uniti,
li jistudjaw dan il-ġeneru letterarju, l-aktar ir-relazzjoni tiegħu mal-futur.
Proprju dan l-aħħar qed jintwerew programmi fuq id-Discovery Channel dwar dawn
il-kittieba tal-fantaxjenza li raw il-futur diġà minn għexieren ta’ snin qabel.
The Illustrated Man għandu bħal daħla li fiha n-narratur jirrakkonta dwar
il-laqgħa tiegħu x’imkien fuq l-għoljiet ma’ dan ir-raġel skonoxxut li kien qed
ifittex xogħol. In-narratur joffrilu ftit mill-ikel li kellu u bejniethom tibda
konversazzjoni. L-iskonoxxut jgħid lin-narratur li ma jistax isib xogħol u
jżommu għat-tul minħabba problema li għandu. Fil-fatt ftit wara huwa jinża’
l-flokk goff li jkollu fuqu, minkejja s-sħana tal-istaġun, biex jikxef il-fatt
li l-parti ta’ fuq ta’ ġismu kienet miksija kollha minn tatwaġġi speċjali u
mill-isbaħ. Insiru nafu li dawn ma kinux tatwaġġi normali. Kellu 16 b’kollox u
matul il-lejl kull wieħed minnhom kien jieħu l-ħajja u jirrakkonta storja
partikolari li tixħet dawl fuq il-ġejjieni. Diġà idea bħal din għandha
l-oriġinalità tagħha. Imma s-sabiħ jibda meta matul l-ewwel lejl in-narratur u
r-raġel tat-tatwaġġi jorqdu ħdejn xulxin għall-arja aperta u n-narratur jgħaddi
ż-żmien iħares lejn it-tatwaġġi u quddiemu bħal jieħdu ħajja sittax-il rakkont
differenti.
It-temi li jittratta Bradbury f’The Illustrated Man huma
varji u anki serji. Hekk fl-ewwel rakkont, The Veld, Bradbury joħodna
ġewwa dar futuristika fejn min jgħix fiha ma jkollu jagħmel xejn: fiha hemm
kull tip ta’ magna, bħal dik li tagħmillek il-lazz taż-żarbun, taħsillek
snienek, taħslek, tippreparalek l-ikel; saħansitra s-sodda hija waħda li
titbandal biex tħeddlek u torqod aħjar. Imma l-iktar li tispikka hija kamra
speċjali, magħmula għat-tfal biex jgħaddu ż-żmien u jeħilsu mill-istress
żejjed. Din hija kamra li bil-ħsieb biss tikkrea dak li wieħed ikun jixtieq.
F’dan il-każ però Bradbury jurina li kull teknoloġija għandha l-perikli tagħha,
bħalma perikoluż huwa anki l-fsied żejjed lit-tfal min-naħa tal-ġenituri.
Bil-fsied kollu tagħhom l-ulied f’dan il-każ jispiċċaw biex jirribellaw kontra
l-ġenituri tagħhom – li jiddeċiedu li jinqatgħu mid-dipendenza fuq
it-teknoloġija - tant li jwassluhom għal mewta kerha u primittiva tassew. Ta’
min jgħid li “veld” hija kelma li tfisser “spazju miftuħ u mhux kultivat
fin-nofsinhar tal-Afrika” fejn jgħixu l-annimali fid-salvaġġ.
It-tieni rakkont jismu Kaleidoscope. Bradbury
jqiegħed lill-persunaġġi tiegħu f’sitwazzjoni antipatka u terminali tassew.
Hekk naraw lil għadd ta’ astronawti li wara li jitkissrilhom il-vapur spazjali
tagħhom jispiċċaw mormijin fl-ispazju, kollha sejrin f’direzzjonijiet
differenti u b’ħeffa kbira. Hija tiġrija lejn il-mewt. Hemm min nieżel
b’veloċità kbira lejn il-qamar, min lejn id-dinja, u min lejn l-ispazju miftuħ.
F’din it-tellieqa lejn il-waqt aħħari l-uġigħ fiżiku bħal jitlef
mill-importanza tiegħu. Għal waqt l-astronawti jitkellmu bejniethom, anki jekk
jinsabu eluf ta’ mili ’l bogħod minn xulxin, imma meta jindunaw jew jifhmu li
għalihom m’hemmx salvazzjoni jibdew jirreaġixxu b’modi differenti: min jipprova
jweġġa’ lil sieħbu verbalment jew psikoloġkament, min jitlef kull kontroll tant
li jibda jgħajjat qisu miġnun, imma mbagħad hemm min jiddispjaċih u jitlob
skuża biex fl-aħħar kulħadd jispiċċa biex isellem lil xulxin u jixtieq ir-risq
lill-oħrajn. Bradbury ifakkar li kull wieħed u waħda minna rridu naffaċċjaw
il-mewt waħedna. Hemm minn quddiemha jħossu kuntent ladarba ħajtu tkun mimlija
b’imħabba u bi ħwejjeġ pożittivi. Hemm
min jaffaċċjaha b’biża’ jew b’dispjaċir ladarba jinduna li matul ħajtu ma jkun
għamel xejn ta’ ġid. Proprju fl-aħħar waqtiet ta’ ħajtu dan tal-aħħar jipprova
jemmen li b’mewtu għallinqas se jservi għal xi ħaġa pożittiva. U hekk kif
jidħol fl-atmosfera u ġismu mdawwar bit-tuta tal-astronawti jinħaraq jarah
tifel mill-bogħod u jaħsbu meteorita u ommu tgħidlu biex jesprimi xewqa.
The Other Foot hu
l-isem tat-tielet rakkont. Bradbury joħodna fuq il-pjaneta Mars tal-ġejjieni
fejn ikun hemm komunità ta’ bnedmin ta’ ġilda sewda. Dawn ikunu ġew eżiljati
hawn mid-dinja imma issa jkunu qed jgħixu ħajja kuntenta. Uliedhom qatt ma
jkunu raw bniedem b’ġilda bajda. Taħkem l-istennija ladarba fil-bogħod jidher
rokit u jixtered għajdut li wara għoxrin sena se jkunu ġejjin fuq Mars bnedmin
ta’ ġilda bajda. Bradbury jittratta temi bħalma huma l-Apartheid u r-razziżmu,
il-gwerra nukleari u l-mibegħda, u fl-aħħarnett il-paċi. Ta’ min niftakru li The
Illustrated Man inkiteb fi żmien meta t-tensjoni tal-Gwerra Bierda bdiet
tinħass (minkejja li l-Ħajt ta’ Berlin inbena fl-1961), imma anki fi żmien meta
fl-Istati Uniti l-ġlieda bejn bojod u suwed kienet fl-aqwa tagħha.
Rakkont ieħor huwa The Man. Hawn Bradbury jittratta
l-kuntrast bejn ix-xjenza u l-fidi, bejn il-bniedem prattiku, rasu iebsa, u
l-bniedem ta’ fidi. Rakkont bħal dan ifakkar fl-istennija u fil-miġja ta’
Kristu: jissemma raġel li fejjaq lil bosta fuq din il-pjaneta mbiegħda, raġel
li nissel sens kbir ta’ sliem f’miljuni ta’ nies. Hemm min però ma jemminx dan
u jipprova jsib mitt skuża biex jipprova l-kontra. Hemm l-idea ta’ San Tumas,
dak li jrid jara biex jemmen. Bradbury bħal ifakkar li s-sens ta’ sliem l-ewwel
nett irridu nsibuh ġewwa fina, mhux barra minna. Hemm min għalhekk isib
il-paċi, u hemm min ma jistrieħ qatt għax ma jafx eżattament x’qiegħed ifittex.
Terġa’ l-idea li fejn hemm il-bniedem mhemmx sliem; għalhekk il-bniedem jaħrab
mid-dinja biex isib f’dinja oħra dak li ma sabx fid-dinja tiegħu. Hemm ukoll
l-idea li l-bniedem bla fidi hu ħlejqa mitlufa.
The Long Rain jiġi
ambjentat fuq Venus, fejn ix-xita ma tieqaf qatt tant li tispiċċa ġġennen lil
dak li jkun. Hawn tinħass l-idea li l-bniedem, bil-beżgħat tiegħu, hu l-akbar
għadu tiegħu nnifsu. Anki hawn it-tema tat-tfittxija tal-utopija, tal-ambjent
perfett, komdu. Hemm min jaqta’ qalbu u jieqaf jew jiġġennen, u hemm min
minkejja kollox ikompli u jasal fid-destinazzjoni. Jinħass ukoll ċertu kurrent
politiku meta Bradbury iktar minn darba jironizza bid-deċiżjonijiet li jieħu
l-Kungress Amerikan.
Ir-rakkont Usher II jintrabat ma’ rakkont ta’
Edgar Allan Poe, imma dan ta’ Bradbury jinsab x’imkien bejn il-fantaxjenza u
l-orrur u hu ambjentat fis-sena 2005. Il-protagonist iġib l-isem ta’ Stendhal
(anki dan isem li jintrabat sewwa mal-letteratura Ewropea). Ir-rakkont għandu saff politiku-soċjali ladarba ifakkar f’dawk
is-snin fl-Istati Uniti meta lil min is-sistema riedet teħles minnu kienet
twaħħallu t-tikketta ta’ komunist. Usher II jintrabat ukoll mar-rumanz
ta’ Bradbury Fahreneit 451 fejn jimmaġina soċjetà li fiha jinħarqu
l-kotba kollha. F’Usher II jinħaraq kull oġġett marbut mal-immaġinazzjoni,
fosthom kotba u films. Ironikament Bradbury jsejjaħ lil dawk tas-sistema
“Clean-Minded people”. L-awtur jironizza wkoll b’soċjetà li tippretendi li hi
l-protettriċi kontra l-Fantasija, soċjetà li minkejja l-pożi xorta tilbes
maskri u kostumi. Bradbury jerġa’ jagħti l-ħajja lill-personaġġi ta’ bosta
ħrejjef popolari, imma din id-darba jagħtihom laqta differenti, dik tal-orrur.
Il-protagonist, Stendhal, ipattiha qares lill-għedewwa tal-immaġinazzjoni.
Frażi li tispikka hija “Ignorance is fatal”.
The Last Night of the World hu rakkont li ritmikament iservi ta’ pawża. Jieħu
l-għamla ta’ djalogu bejn mara u raġel miżżewġin li jitkellmu dwar
il-possibiltà li dan hu l-aħħar lejl tad-dinja, u dan jagħmluh b’mod kalm u distakkat
għall-aħħar. Hu rakkont-riflessjoni dwar is-sabiħ u l-ġabra tal-familja imma
anki dwar it-theddida tal-gwerra nukleari. Quddiem destin bħal dan ħadd ma
jista’ jagħmel xejn ħlief ikompli jgħix ħajtu u japprezza l-pożittiv tagħha.
Il-familja nerġgħu narawha ttrattata f’The Rocket,
flimkien mal-limitazzjonijiet li jġib miegħu l-faqar, il-fantasija u l-bibien
li tiftaħ fuq spazji illimitati, il-ħolm kontra r-realtà kiefra, il-klassijiet
soċjali. Hawn niltaqgħħu ma’ missier li ma jaqtax qalbu u li jagħti lil uliedu,
b’sagrifiċċju kbir, ħolma li ssir realtà li jibqgħu jiftakruha għal għomorhom.
Hemm it-tema tal-illużjoni: dan hu rakkont miktub ħafna qabel is-sena 1969,
meta l-bniedem niżel fuq il-qamar. Imma żgur li l-qarrej intiż jiftakar f’dak
li għadhom isostnu sal-lum ċerti wħud, jiġifieri li l-Amerikani qatt ma niżlu
verament fuq il-qamar.
Id-djalogu jerġa’ jitħaddem f’No Particular Night or Morning.
Iseħħ bejn tnejn li jinsabu x’imkien f’nofs univers, ’il bogħod qatigħ
mid-dinja. Wieħed jibqa’ marbut mat-tifkiriet tad-dinja biex ikollu bħal ankra
ma’ xiex jaqbad f’nofs il-baħħ tal-ispazju. L-ieħor hu iktar xettiku u jemmen
li dak li ma jarax u ma jmissx hu mejjet, inklużi t-tifkiriet, u li għalhekk
dawn ma jagħmlu xejn ħlief iweġġgħu lil dak li jkun. Huwa rakkont b’ċertu piż
filosofiku fejn fost il-mistoqsijiet li jiġu mistoqsija nsibu, “X’inhu dak li
naraw quddiemna jekk kif jitbiegħed minna ma jidhirx iktar? Jibqa’ hemm? Hemm
prova li baqa’ hemm? X’inhu x-xejn? Għandna prova mentali, mhux fiżika, ta’ dak
kollu li naraw u ngħaddu minnu, ġaladarba jgħaddi u ma jibqa’ jeżisti xejn?”
Il-protagonist filosofu-miġnun din id-darba jismu Hitchcock. Dan fl-aħħar
jagħżel li jinqata’ kompletament minn
kollox biex joħroġ għax-xejn tal-ispazju etern u llimitat.
Iż-żmien li jittratta Bradbury f’The Fox and the Forest
jiċċaqlaq bejn is-sena 2155 u s-sena 1938 . Fid-dinja tal-ġejjieni hemm
il-gwerra nukleari, il-ħasil tal-moħħ, iċ-ċensura u l-qirda tal-kotba. In-nies
għalhekk jaħarbu fil-passat biex jevitaw preżent mimli orrur bħal dan. Bradbury
jittratta aspetti bħall-ivvjaġġar fiż-żmien, futur apokalittiku, u n-nuqqas ta’
libertà. Jissemmew ukoll il-knejjes li fl-2155 ikunu ilhom sew li għebu. Min
jirnexxilu jaħrab jiġi segwit mill-Fittiexa u dan fid-dimensjonijiet temporali
u spazjali sakemm jinqabad u jerġa’ jittieħed fil-futur biex jaqdi dmiru, dak
li jaħdem fuq il-ħolqien ta’ bomba ġdida.
The Visitor huwa
ambjentat fuq il-pjaneta Mars fil-ġejjieni. Irġiel li jiġu infettati b’marda
partikolari jiġu eżiljati hawn fejn bil-mod il-mod l-ewwel joħolmu u jixtiequ
d-dinja li ħallew warajhom u wara jitilfu kull saħħa u interess biex isibu kenn
biss fl-irqad sakemm imutu. Tissemma d-data 1957 meta Londra ġiet sploduta
(dejjem parti mill-istħajjil ta’ Bradbury, però ma ninsewx li dan hu ktieb li
ħareġ fl-1952). Jissemmew filosofi kbar bħal Socrates, Platun, Nietzsche u
Schopenhauer, u anki Darwin u Bergson. Tidħol it-tema tal-egoiżmu, tar-regħba,
tal-possessività, tal-bniedem li jrid dak li hu tajjeb għalih biss u li
minħabba f’hekk lest li jirrikorri għall-vjolenza. Bradbury jittratta wkoll
il-libertà, is-solitudni, il-ġenn, it-tellieqa għall-poter, u l-falliment
tad-demokrazija. Bradbury jagħti lill-Viżitatur il-kapaċità tat-telepatija u
tat-trasferenza tal-ħsieb. Dan hu rakkont metafora tal-kundizzjoni umana
fid-dinja fejn minħabba l-ħażin kollu hemm it-tbatija, il-biki, il-biża’,
il-firda u l-qtil.
F’Marionettes, Inc. nerġgħu naqraw dwar iż-żwieġ,
dwar ir-raġel, imma anki l-mara, li kull tant żmien iridu jaħarbu mir-rabta
morsa biex wara jerġgħu lura għaliha. Bradbury joħodna fi żmien meta kumpanija
partikulari tipproduċi androjdi li jkunu kopja eżatta tal-bniedem tant li ta’
madwarhom ma jindunawx. Bradbury jara dak il-ġejjieni meta dawn l-androjdi għad
jieħdu post il-bniedem, meta l-kreatura tieħu post il-kreatur.
F’The City Bradbury joħodna fuq pjaneta li tinsab
biljuni ta’ kilometri ’l bogħod mid-dinja. Fuqha hemm belt speċjali li ilha
tistenna mal-għoxrin seklu biex iseħħ avveniment partikulari. Bil-mod il-mod
niskopru li l-belt hija ħajja anki jekk mhemmx abitanti fuqha: għandha s-sensi
tagħha li minnhom takkwista t-tagħrif li teħtieġ. Hija belt li nbniet minn
ċiviltà li sfat maqtula mir-razza tal-bniedem ħafna sekli ilu minħabba l-mard
li ġab miegħu. L-uniku skop tal-belt ħajja kien li xi darba jaslu l-bnedmin
mid-dinja u tivvendika ruħha minnhom billi tibdilhom f’androjdi u tibgħathom
lura lejn id-dinja bl-istess marda (f’għamla ta’ bombi) li kienu ġabu magħhom
ħafna sekli qabel. Hu veru li Bradbury jikteb dwar spazju u żmien imbegħdin,
imma hu daqstant veru li seta’ kien qed jittratta kwistjonijiet iktar qrib
tagħna bħat-theddida mill-gwerra bijoloġika jew nukleari bejn popli differenti
f’din l-istess dinja tagħna.
Fir-rakkont Zero
Hour Bradbury jimmaġina
preparazzjonijiet għal invażjoni mill-Marzjani, din id-darba bis-saħħa tat-tfal
ta’ ċerta età, ladarba l-adulti qatt ma jagħtu verament kas ta’ dak li jkunu
qed jgħidu u jagħmlu. Dik li għall-ewwel tidher logħba tat-tfal li għaddejja
fl-istess ħin fi bliet distanti u differenti tinbidel f’avveniment ta’ biża’,
invażjoni mill-aljeni. Bradbury jibni ċerta tensjoni li tfaqqa’ lejn l-aħħar
tar-rakkont. Il-final tiegħu ma jingħadx, għalkemm il-qarrej jiġi mogħti
sinjali minn qabel ta’ x’se jseħħ. Tissemma s-sena 1948 fil-passat meta t-tfal
kellhom il-logħob stramb tagħhom ukoll bejn Ġappuniżi u Nażisti. Bradbury
jittratta r-relazzjoni ġenituri/adulti u tfal, imma anki t-tema tal-gwerra u
l-invażjoni.
L-aħħar rakkont ta’ The Illustrated
Man jismu
The
Playground.
Huwa rakkont b’saħħtu ferm dwar it-tfulija u s-snin mgħoddija fl-iskola,
ippreżentati bħala żmien diffiċli immens, żmien ta’ prova u ta’ sopravvivenza
għal kull tifel u tifla. Naqraw deskrizzjonijiet effettivi li jappellaw għal
kull sens (il-viżjoni, is-smigħ, it-togħma, il-mess u x-xamm) biex Bradbury
jwassal l-esperjenza fil-bitħa tal-iskola bħala waħda vjolenti u barbarika.
L-awtur saħansitra jidħol f’moħħ il-missier protagonist (naraw il-biżgħat u
l-frustrazzjonijiet tiegħu li ġejjin minn żmien tfulitu) li bl-ebda mod ma jrid
jibgħat lil ibnu ta’ tliet snin f’dan il-post tal-orrur. Il-fantaxjentifiku
jidħol meta fl-aħħar il-missier jiġi offrut l-opportunità li jieħu post ibnu,
jissagrifika ruħu għalih, u jerġa’ jsir tifel hu biex jerġa’ jaffaċċja tnax-il
sena oħra ta’ skola. L-uffiċċju tal-manaġer tal-iskola hu dejjem vojt, bħal
biex ifisser li fejn tidħol is-sistema tal-iskola mhemm l-ebda tmexxija; hemm
biss anarkija, jew il-ġlieda bejn id-dgħajjef u l-b’saħħtu. It-tfulija
fl-iskola hawn tiġi ppreżentata bħala esperjenza trawmatika tassew.
Ir-rumanz jagħlaq b’Epilogu
qasir fejn nerġgħu lura għall-bidu tar-rumanz. Il-protagonist-narratur matul il-lejl
ikun ra t-tatwaġġi-tpinġijiet kollha fuq ġisem ir-raġel impinġi. Imma jkun
fadal spazju vojt fuq ġismu li juri l-ġejjieni tal-protagonist. Dan tal-aħħar
jagħżel li ma jħallix lil din l-aħħar tpinġija titlesta jew tifforma ruħha, u
b’hekk jaħrab ’il bogħod mir-raġel impinġi. Il-biża’ mill-ġejjieni fl-bniedem
tibqa’ fih sal-aħħar. Forsi Bradbury ried ifakkarna wkoll li l-ikbar għadu
tal-bniedem huwa hu stess?
Patrick Sammut
No comments:
Post a Comment