Din l-aħbar qed tixxandar għall-ewwel darba fuq ir-rivista elettronika IL-PONT ta' Settembru 2014, ħarġa nu. 24. Patrick Sammut, editur ta' IL-PONT jintervista lil Mark Sammut dwar din il-pubblikazzjoni ġdida u postuma li se tara d-dawl għall-Fiera-Festival tal-Ktieb 2014.
1.
Intqal
li dan il-manuskritt instab b’kumbinazzjoni f’kompjuter antik li missierek kien
juża għal xi snin. Kien l-uniku dokument li rnexxielkom issalvaw minn hard disk sħiħa. X’ħassejt inti u taqra
dan il-manuskritt għall-ewwel darba?
Iva, meta ġie nieqes il-papà naturalment bdejna
naraw ftit x’kien hemm fost il-karti tiegħu. Hu proċess li għadna għaddejjin
bih, għax hemm minjiera sħiħa ta’ aktar minn 40 sena ta’ riċerka u kitbiet.
Fittixna fil-kompjuters ukoll. Il-papà kien għamel żmien twil jikteb fuq
Macintosh, u mbagħad qaleb għal PC. Dan il-manuskritt (Ġrajjet it-Tagħlim) sibnieh appuntu fuq il-Macintosh. Bdejna naqrawh ħija u jien, u f’ħin
bla waqt mietet il-hard disk. Tista’ timmaġina l-qatgħa! Il-kompjuter ħadnieh
għand tekniku, u dan il-manuskritt biss irnexxielna nsalvaw minn hard disk
sħiħa. Agħar minn hekk, ma konniex ilħaqna rajna x’kien hemm iktar fuqha dik
il-hard disk. It-tekniku tana diversi faljs, imma kollha kienu korrotti wisq
biex taqrahom. Dal-ktieb irnexxielna naqrawh minkejja li t-test tiegħu wkoll
saritlu xi korruzzjoni fid-data tiegħu, għad li ma kinitx biżżejjed biex ma
naqrawhx.
Ħija u jien konna nafu li l-papà jikteb iktar minn
kemm jippubblika. Dwar dan ma konniex sorpriżi. Imma naturalment, l-emozzjoni
kienet kbira, għax sibna dokument li ma konniex nafu bih. Qisek erġajt tkellimt
miegħu, għax hu diskors ġdid, biex ingħid hekk.
Avolja, jien għandi memorja ċara tal-papà jgħidli xi
ħaġa li mbagħad sibtha f’dan il-manuskritt. Kien qalli li f’Malta taħt
l-Ingliżi kien hemm żmien meta suldat Ingliż kien ittrattat aħjar minn avukat
Malti. Dal-kumment laqatni ħafna, tant li kkwotajtu f’saġġ dwar il-Kodiċi
Kriminali Malti li ppubblikajt f’Id-Dritt, il-ġurnal tal-GħSL fi ħdan
il-Fakultà tal-Liġi, l-Università, ftit wara mewt il-papà. Il-manuskritt qrajtu
xi xhur wara ... Għedt, Ara, kien qalli biha hu u jirriċerka! U għaġinhieli
fil-memorja!
Bla ma trid tibda tara t-twaħħid tal-awtur
tal-ħsieb fuqan mal-bniedem tal-ħajja mundana, kif ir-riċerka taqbeż il-konfini
tal-istudju u tidħol fid-diskors ta’ kuljum. Il-Professur Charles Briffa għamel
analiżi dwar kif il-professjoni ta’ awtur tiskula f’kitbietu. Dan hu każ
bil-kontra: meta kitbet l-awtur tiskula f’ħajtu ta’ kuljum.
In-niket hu li minn dik il-hard disk ma salvajnielu
xejn aktar. Is-suspett tiegħi hu li t-Tieni Volum kien għadu qed jaħdem fuqu
meta ħasditu l-mewt.
2.
Meta
nkiteb bejn wieħed u ieħor?
Inkiteb, fil-fehma tiegħi, bejn l-2003 u l-2004.
Ngħid hekk, għax dik l-osservazzjoni li semmejt qabel qalhieli xi għaxra,
ħdax-il sena ilu. Però naħseb li kien ilu jiġma’ l-materjal. Donnu dan kien
il-metodu tal-papà. Bħalmeta kien dam snin twal jiġma’ l-materjal għal Il-Ħolma Maltija. Jien naħseb li l-materjal beda
jibnih ftit ftit wara li kiteb Bonaparti f’Malta, li ħareġ fl-1997. Imbagħad beda jaħdem fuq il-Lexicon u Għajdun il-Għaqal, ta’ Vassalli, u taf kif inhi r-riċerka ... waqt li qed taħdem fuq
suġġett wieħed tibda ssib il-materjal għal ħafna suġġetti oħra. Ir-riċerka
mxiet bil-mod għax sadattant ħareġ żewġ kollezzjonijiet ta’ novelli (Newbiet
u Ħrejjef Żminijietna) u kiteb ktieb dwar San Ġorġ Preca, ieħor
ta’ attwalità, u ieħor dwar San Filep, barra milli ttraduċa ktieb dwar l-Istorja
ta’ Ħaż-Żebbuġ. U naħseb dan hu li ġara anki bit-Tieni Volum. Fis-sens li jekk
għandi raġun jien u l-Ewwel Volum beda jiktbu fl-1998, ħadlu 6 snin u lestieh
fl-2004 għax kien għaddej b’ħafna xogħol ieħor, allura t-Tieni Volum bdieh
fl-2004 jew 2005 u kien għadu għaddej jaħdem fuqu fl-2011 meta miet. Il-kobba
mħabbla li ma nistax inħoll hi: fejn qiegħed it-Tieni Volum? Fit-tieni nofs tas-snin 2000,
il-Macintosh ma kienx għadu jużah, għax kien reġa’ qaleb għal PC. Imma fuq
il-PC ma sibna xejn. Issa għandek tkun taf li hu mhux dejjem kien jaħdem fuq
il-kompjuter. Ngħidu aħna, mentri Il-Ħolma Maltija kitbu fuq PC Amstrad 512, it-traduzzjoni ta’ Għajdun il-Għaqal ta’ Vassalli kitibha b’idejh, mhux fuq
il-kompjuter. Meta ħarġu, fl-2006, kellha ssir dattilografija tal-manuskritt.
Jiġifieri ma rrid neskludi xejn.
3.
Kemm
kienu importanti għal missierek il-kelmiet “Storja” u “Edukazzjoni”?
L-Edukazzjoni kienet ħajtu professjonali u ħajtu
passjonali. Kellu passjoni għat-tagħlim. Ix-xogħol għalih kien pjaċir, għax
kienet l-għaxqa tiegħu jgħallem. Il-kitbiet tiegħu li m’humiex fiction,
huma kollha xogħlijiet ta’ divulgazzjoni, ta’ tagħlim. Hemm min anki fil-fiction tiegħu jara t-tendenza lejn it-tagħlim. Ma
naqbilx ma’ dan – minħabba f’dak li kienu jgħidli. Jien naħseb li x-xogħlijiet fiction kien jiktibhom b’filosofija ċara:
id-divertiment, kemm tiegħu kemm tal-qarrej. Ma naħsibx li kien jipprova jkun
pedagoġiku. Issa, jekk il-Professur Briffa għandu raġun f'dak li semmejna qabel, u l-professjoni tiddi
tagħmel x’tagħmel, allura dik storja oħra.
L-Istorja. Minn dejjem ħabbha, u r-raġuni naħseb
hi għax f’żgħoritu kien joqgħod jisma’ lin-nanna materna tiegħu, Generosa imma jgħidulha
Ġanna, tirrakkonta dwar żminijiet imbegħdin. Kien jgħidli li n-“Nanna Ġanna” (li
għexet aktar minn 90 sena) kienet tirrakkuntalu dwar żewġha Rafel (li kien miet
qabilha) u dwar l-antenati tiegħu Martin u Ċelestin u x’ġara fi żmienhom. Darba
qalli, “Jiġifieri n-Nanna Ġanna kienet taf il-ġrajjiet ta’ Żmien
il-Franċiżi!"
L-impressjoni li għandi tal-bużnanna tiegħi Ġanna
hi ta’ mara li kienet taf issensel ġrajja b’mod estetikament pjaċevoli filwaqt
li tirrakkonta dwar dawk is-sentejn imqallbin meta ġiet fi tmiemha ħakmet
il-Kavallieri u bdiet ħakmet l-Ingliżi.
4.
Għaliex
qarrej għandu jixtri dan il-ktieb bla jaħsibha darbtejn?
Għax il-ktieb jitfa’ dawl mhux biss fuq it-tagħlim
per se, fuq l-Edukazzjoni, imma hu interpretazzjoni interessanti ta’ ġrajjet
pajjiżna. Ma setax kien mod ieħor, għax hu u jitkellem dwar l-Edukazzjoni
bilfors kellu jirrakkonta x’kien għaddej minnu pajjiżna. Mela għandek dan
l-element interprettattiv. U dan hu siewi wkoll għal min mhux għalliem.
Naturalment għal min hu għalliem, il-ktieb jgħin
lil dak li jkun japprezza kif kien jgħix u jaħdem għalliem Malti f’ċirkostanzi
storiċi differenti u kif kienet is-sistema edukattiva f’pajjiżna fi żminijiet
oħrajn. Li tkun konxju dwar l-imgħoddi hu dejjem għodda utli għall-preżent u
l-ġejjieni.
5.
Għal
min hu intiż xogħol bħal dan?
L-ewwel nett għall-għalliema Maltin u Għawdxin.
Però hu intiż ukoll għal min jinteressa ruħu fl-istorja
kulturali u politika ta’ Malta.
6.
X’għandu
ktieb bħal dan li kotba tal-istess xejra tematika m’għandhomx?
Il-papà kellu stil inimitabbli, naħseb jien. Kellu
s-sengħa tal-għalliem-awtur li jaf jikteb b’mod li jżommok taqra waqt li qed
tifhem u ssegwi dak li qed taqra. Nemmen li l-personalità tal-awtur hi
fundamentali, anki għall-istess tema. Ejja nieħdu eżempju mill-mużika.
Mussorgski kkompona Kwadri
minn Wirja (Картинки с выставки) għall-pjanu; Ravel
ittraspona dak ix-xogħol għall-orkestra; Charles Camilleri għall-orgni; u
Emerson, Lake & Palmer għar-rock band. Huma kollha l-istess biċċa
mużika imma fl-istess waqt huma erba’ biċċiet differenti, għax kull biċċa hi
arranġament differenti. Issa għidli inti, x’għandu kull arranġament li
m’għandhomx l-oħrajn, meta kollha huma dwar l-istess tema? Hekk ukoll hu
x-xogħol tal-papà. Bid-differenza, m’għandniex xi ngħidu, li l-kompożizzjoni
tal-mużika hi artikolazzjoni sempliċi tad-diskors aktar vast u kumpless li hu
d-diskors tal-interpretazzjoni storika.
7.
Din hi
pubblikazzjoni oħra fejn missierek wera li kien riċerkatur u studjuż prim. Xi
tgħid dwar dan?
Inħalli f’idejn ħaddieħor li jiġġudika. Kulma
nixtieq ngħid hu li l-mibki Peter Serracino Inglott kien għamel stedina
indiretta fis-Sunday
Times, meta kiteb dwar il-papà ftit jiem
wara mewtu. Naħseb li tkun ħaġa sabiħa għall-kultura Maltija jekk ikun hemm xi
ħadd tajjeb fl-Ingliż jitħajjar jibda jittraduċi x-xogħlijiet tal-papà.
8.
F’ċertu
sens ktieb li qed jerġa’ jagħti l-ħajja lil missierek, anki permezz tal-ilsien,
l-idjoma u t-teknika partikolari li kien iħobb iħaddem. Xi tgħid dwar dan?
Iva, u dan billi għall-pubbliku hu xogħol ġdid.
Bħal bosta mix-xogħlijiet l-oħrajn tal-papà li ma humiex fiction,
il-Malti li juża hu anqas letterarju, għax aktar jixbaħ lill-Malti ta’ kuljum.
Hu għal dir-raġuni li jien nemmen li r-rumanzi u n-novelli tiegħu ma kitibhomx
b’filosofija pedagoġika. B’danakollu imma, ħalli ma niftihemx ħażin, jidhirli
li l-Malti ta’ Ġrajjet it-Tagħlim,
avolja mhux Malti letterarju xorta hu Malti mħaddem tajjeb. Jiġifieri, għad li
r-reġistru hu differenti, it-teknika xorta hi ta’ “mgħallem tas-sengħa”. Jien
naħseb li l-papà kellu teknika stilistika għar-rumanzi u n-novelli (it-teknika
tal-awtur) u teknika oħra għax-xogħlijiet storiċi (it-teknika tal-għalliem).
9.
Meta
se jkunu disponibbli għall-pubbliku l-ewwel u t-tieni volum ta’ Ġrajjiet it-Tagħlim f’Malta?
L-ewwel volum, jekk il-Bambin irid, joħroġ
għall-Fiera tal-Ktieb, f’Novembru li ġej.
It-tieni volum, forsi jitħajjar xi ħadd ikompli
fejn ħalla l-papà.
