Of Cloves and Bitter Almonds ta’ Lou Drofenik (2007, 368 pages)
STRUTTURA U MEKKANIZMI STILISTICI:
Of Cloves and Bitter Almonds huwa rumanz li jinqasam f’hames partijiet. Bejn il-partijiet insibu tmien interventi min-naha ta’ min qed jikteb, “The Scrivener”. Fl-ewwel parti insibu tip ta’ introduzzjoni li tlaqqaghna ma’ dar f’Birkirkara lejn il-bidu tas-seklu 20. Hawn jissemmew in-nanniet tan-narratrici, Sylvia, li huma Rafel Scicluna u Anni Bugeja. Imbaghad hemm parti ohra (fi hdan l-istess l-ewwel parti), ambjentata fit-tieni nofs tas-seklu 20, fejn in-narratrici tirrakkonta l-emigrazzjoni taghha lejn l-Awstralja. It-tieni, it-tielet u r-raba’ partijiet huma ambjentati f’Birkirkara tas-seklu 9, meta Malta kienet taht il-hakma Aglabita. Il-hames parti tittratta grajjiet li jsehhu f’Wied Imsaldin (B’Kara) fis-seklu 15, meta l-Maltin kienu taht il-hakma ta’ l-Aragonizi u ta’ Monroj.
Matul ir-rumanz hemm zewg livelli li jimxu l-hin kollu id f’id flimkien: il-partijiet misthajla (mela mahluqa u frott il-fantasija ta’ Drofenik) jalternaw ma’ partijiet li jitfghu dawl fuq l-iStorja, l-amministrazjoni u aspetti ohra li kienu jezistu fir-realta`. Lejn l-ahhar parti tar-rumanz ir-rakkont jitbieghed minn dak ewlieni u jiffoka fuq Malta fi zmien il-fewdalizmu (l-Aragonizi u seklu 15), biex imbaghad ir-rakkont misthajjel jintrabat b’aktar sahha ma’ dak storiku-reali. Ghalhekk dak li ghaddew minnu l-Maltin fis-seklu 15 jinghata permezz tad-djalogar bejn Stella u Gianni.
Matul ir-rumanz ghandna xi waqtiet fejn min qed jikteb/jinnarra jmur lura ghall-bidu tar-rakkont b’referenzi ghall-muniti li Sylvia darba sabet fil-gnien tad-dar f’B’Kara u l-iskrizzjoni Aglabita (p.95, p.110). Imbaghad lejn l-ahhar tar-rumanz r-rakkont jerga’ lura ghall-bidu, jigifieri ghan-nanniet ta’ Sylvia, Rafel Scicluna u Anni Bugeja. U dan kollu biex il-qarrej jifhem li issa t-tahblila tal-misteru wara r-rakkont bhal donnha ssolviet u nstabu t-truf kollha tal-kobba.
Ghaliex il-partijiet intitolati “The Scrivener”?
Fil-bidu l-qarrej jigi mgharraf dwar dak kollu li se jiltaqa’ mieghu fir-rumanz li se jaqra. Dawn huma partijiet fejn Sylvia, dik li qed tikteb, tinsab fl-Awstralja fiz-zmien prezenti, imma tikteb dwar zminijiet imghoddija, fosthom anki B’Kara ta’ 40 sena qabel meta kienet ghadha tifla. Se jkun rumanz li jinnarra l-istejjer ta’ nisa differenti, kollha mgarrbin u marbutin ma’ dil-gzira f’nofs il-Mediterran. U dan kollu mwassal minn mara “eziljata” ghal snin twal u li toqghod fuq il-quccata ta’ muntanja f’art li sahhritha (l-Awstralja), u li spiss thossha mbieghda wisq mir-realt¿ Maltija kemm temporalment, kif ukoll spazjalment. Dan perÅ jippermettilha “thares” lejn Malta u l-Maltin minn barra u b’hekk tifforma stampa analitika u oggettiva (sa certu punt) li tinkludi wkoll hwejjeg li ma joghgbuhiex.
F’partijiet bhal dawn nigu wkoll wicc imb wicc ma’ l-istess process tal-kitba fis-sehh. Hawnhekk il-qarrej jigi mfakkar li Of Cloves and Bitter Almonds hu rumanz li jittratta distanzi kemm spazjali (Malta-Awstralja, b’kumbinazzjoni t-tnejn gzejjer!), kif ukoll temporali (prezent u passati differenti). Dawn huma partijiet li jistghu jservu wkoll ta’ pont bejn epoka u ohra, bejn generazzjonijiet ta’ nisa differenti. Importanti huwa r-rwol ta’ l-ilhna mill-imghoddi li jistigaw lil Sylvia biex tikteb u tfittex il-misteru li hemm mohbi wara d-dar ta’ B’Kara. Infatti Sylvia temfasizza l-bzonn li tispicca dak li bdiet. “The Scriviner” huwa spazju fejn jigu mqieghda wkoll numru ta’ mistoqsijiet: ta’ min huma l-iskeletri li nstabu fil-gnien tad-dar ta’ B’Kara? Min hija Stella Bonanno? Ghalhekk dawn huma partijiet li jservu wkoll bhala element ta’ kontinwit¿ bejn parti u ohra jew kapitlu u iehor tar-rumanz.
Huwa fl-ahhar intervent ta’ “The Scrivener” fejn naqraw li l-kitba hija, “Searching to find the absolute truth...” Imma mbaghad jinghad ukoll li l-verit¿ ghandha wcuh differenti, u hu hawn fejn jidhol l-element ta’ l-ambigwita` u ta’ l-interpretazzjoni. F’dan l-ahhar intervent il-qarrej ikun wasal ghal tip ta’ kjarifikazzjoni (imma li tibqa’ parzjali) fejn jidhlu l-misteri wara d-dar ta’ B’Kara – li kellha l-fama li fiha hemm il-hares -, misteri marbutin ma’ tliet nisa differenti: Dhabab (Seklu 9), Stella (Seklu 15) u Tessie (Seklu 20). Il-mistoqsijiet li jixirfu hawn huma, “What is their destiny? What is the truth and who is its keeper?” Huwa zgur li l-awtrici hawn xtaqet lill-qarrej li jerga’ jghaddi l-istejjer differenti li qara u jistaqsi anki huwa ghadd ta’ mistoqsijiet. Wara kollox rumanz tajjeb huwa dak li jhallik tistaqsi u tirrifletti anki wara li tkun spiccajt taqrah.
Fit-tmiem jerga’ jintuza mekkanizmu stilistiku iehor frekwenti f’dar-rumanz, l-ittra. Huwa hawnhekk fejn Sylvia bhal tirrikoncilja lilha nnifisha ma’ l-imghoddi.
Riferimenti kontinwi ghaz-zmien ghaddej
Inhoss li element iehor marbut ma’ l-istruttura tar-rumanz huma r-referenzi kontinwi ghaz-zmien ghaddej, anki permezz ta’ l-istaguni, l-aktar ir-rebbiegha li spiss tahdem bhala l-holqa li torbot parti ma’ ohra tar-rumanz. Referenzi temporali ohra nsibuhom mferrxin matul ir-rumanz kollu: “October arrived...”, “November came...”, “June is beautiful in Wied Imsaldin and perhaps the June of 1428...”, u “Sabiha is now in her fifth year.” Anki l-istess titli ta’ xi kapitli jirreferu ghas-sena bhal “The Year 871 CE”, “Birgu 29th August 870”, “August 886 CE” (mela 16-il sena wara), “The Year 1421 CE”. Dan ta’ l-ahhar huwa mekkanizmu li thobb tuza hafna fir-rumanzi awtobijografici taghha l-kittieba Cilena, Isabel Allende. Hemm imbaghad waqt fir-rumanz fejn zewg paragrafi sintetici hafna jinnarraw grajjiet ta’ seba’ snin shah! (p. 93)
Il-livell deskrittiv u l-idjoma Maltija
Inhoss li wiehed mill-pregji ta’ rumanz bhal dan huwa l-livell deskrittiv li f’xi waqtiet jintrabat ukoll ma’ l-uzu ta’ l-idjoma u ta’ l-ilsien Malti gewwa xoghol miktub bl-Ingliz immirat mela anki ghal qarrejja li lil Malta ma jafuhiex u lanqas l-ilsien Malti. Spiss id-deskrizzjoni tissahhah ferm permezz tar-riferimenti ghas-sensi bhall-hsejjes, l-irwejjah u l-kuluri ta’ l-ambjent li jkun qed jigi deskritt (bhal belt gdida jew l-isbuhija naturali tal-post matul l-istaguni), imma anki b’referenzi ghall-fawna lokali-Awstraljana bhal “kangaroos”, “currawongs”, “lyrebird”, “red bellied snake”, “wallaby” u “wombat”. Id-deskrizzjonijiet tal-pajsagg rurali Malti ximindaqqiet jikseb mill-poetiku u min-nostalgiku, filwaqt li l-aspett kromatiku jaghti laqta pittoreska lil-livell narrattiv. Id-deskrizzjonijiet jintrabtu wkoll ma’ l-ikel ta’ l-imghoddi, dettalji arkitettonici, u aspetti marbutin mal-ligi, l-infrastruttura u s-sigurta`. Jinhass sewwa l-fatt li l-awtrici ghamlet ricerki dettaljati dwar l-epoki storici li ttrattat fir-rumanz.
Il-kliem bil-Malti (“gibjun”, “kerrejja”, “kurpett”, “musbieh”, “kenur”, “Sabiha”, “habaq”) jintuza mill-bidu nett. Insibu wkoll il-laqmijiet (“Ix-Xummiema”, “Ta’ sormom catt”, “Il-Misthi”, “in-Niexef”), l-idjomi jew il-qwiel (“hallata ballata”, “Il-bahar zaqqu ratba u rasu iebsa”, “ajma ma”, “Kerha fin-nieqa sabiha fit-tieqa”) u anki xi ismijiet ta’ hut (“Gharusa”, “Lhudi”, “Zabri”, “Kahli”, “Xilep”) li jghixu max-xtut Maltin. Dawn kollha jaghtu lir-rumanz laqta aktar awtentika.
IT-TEMATIKA U AMBJENTAZZJONI
Of Cloves and Bitter Almonds hu rumanz li jinnarra storja ta’ xoghol iebes, ta’ passjoni u dedikazzjoni, fi gzira minuskola fejn jahkmu s-superstizzjonijiet. Huwa wkoll rumanz li jibbaza ruhu fuq ghadd ta’ temi bhalma huma l-familja, l-emancipazzjoni tal-mara u l-moviment femminista, l-qghad u l-emigrazzjoni, ix-xjuhija u l-mewt, il-vjagg, it-twemmin u l-biza’ mill-ispirti hziena. Hu wkoll xoghol li jittratta waqtiet differenti mill-hajja: imhabba, mibeghda, twelid u mewt, ugigh il-qalb, ferh, abbundanza, theddid, tama u biza’.
Il-familja (spiss dik estiza, bhall-familja li ghexet fiha Sylvia jew dik ta’ Lola u Wistin, flimkien ma’ wliedhom, Indri u Tumas, jew il-familja tat-Tabib Musulman tas-seklu 9, jew dik ta’ Menzju, martu u z-zewgt ibniet Stella u Ruzann Bonanno) niltaqghu maghha sa mill-bidunett. Imma hija familja li bil-wasla taz-zminijiet moderni titnaqqa’ minhabba ragunijiet differenti bhalma huma l-emigrazzjoni, il-firda politika, l-emancipazzjoni tal-mara, anki l-mewt. Fl-imghoddi kienet titnaqqa’ minhabba theddid mill-ghadu, jew minhabba ghajbien f’daqqa ta’ certi persuni, jew minhabba mard u mewt.
It-tema ta’ l-emancipazzjoni tal-mara narawha permezz ta’ personaggi bhaz-zija Esther (reminixxenza tal-motto “make love not war”), u l-istess Sylvia li l-ewwel tfittex indipendenza minn missierha (billi tizzewweg u temigra) u wara minn zewgha (billi taghzel li tibqa’ l-Awstralja ma tinzilx lura Malta ma’ zewgha). U dan bla ma ninsew kliem Gianni Farrugia fis-seklu 15 li jghid, “A woman... is like a donkey, a rope tied qround her neck to go any which way her husband wants her to go, to do his bidding.”
It-tema ta’ l-emigrazzjoni tmur id f’id ma’ l-isfond storiku marbut mal-bidu tat-tieni nofs tas-seklu 20, zmien ta’ bidliet kbar u ta’ tranzizzjoni. Il-partijiet li jirreferu ghas-snin hamsin, sittin u sebghin, b’dak kollu li gabu maghhom (Indipendenza, Interdett, premjijiet u kastigi ta’ natura politika, id-differenza bejn il-klassijiet socjali, l-isfruttament ta’ l-art imma anki ta’ opportunitajiet ta’ natura kummercjali ghal skopijiet ta’ profitt personali), zgur li jinteressaw hafna lil qarrejja barranin.
Partijiet storici li jinteressaw zgur li min mhux midhla daqstant ta’ Malta huma dawk li jittrattaw Malta taht il-hakma Aglabita (zmien ta’ paci, armonija, tolleranza, zvilupp u prosperita`, ghall-popolazzjoni maghmula minn Insara, Musulmani u Lhud); u zmien is-seklu 15, mela Malta taht ir-Re Alfons, il-piz tat-taxxi fuq il-bdiewa Maltin, il-grajja ta’ Malta mibjugha lil Monroj, is-sagrificcji li l-popolazzjoni Maltija ghamlet biex tixtri lura lil art twelidha, u t-theddida mit-Tork meqjusa bhala kalamit¿.
It-tema tal-vjagg tista’ thares lejha minn perspettivi differenti. Hemm il-vjagg fiziku-spazjali marbut ma’ l-emigrazzjoni, vjagg twil, li kien jehtieg kuragg u sagrificcju min-naha ta’ min jiddeciedi li jidhol ghalih, vjagg li dak li jkun ma kienx jaf ezattament fejn se jiehdu. Hemm ukoll il-vjagg tal-mara u l-kisba tad-drittijiet taghha matul iz-zminijiet. Anki dan kien vjagg li ra bosta sagrificcji, tbatijiet u abbuzi. Imma fuq kollox hemm il-vjagg fil-memorja li taghmel Sylvia stess hi u tikteb, vjagg ta’ tiftix ghall-gheruq, u vjagg ta’ tiftixa gewwa nnifisha biex taghraf aktar hi min hi.
Hemm imbaghad certi mudelli arketipici li jintrabtu mal-gzejjer Maltin bhalma huma s-sigra tal-lewz, il-bahar, ir-rih tramuntana, imma anki l-gibjun, li minkejja d-distanza spazjali u temporali li tifred lil Malta mill-Awstralja, xorta wahda jibqghu stampati solidi f’mohh l-awtrici u b’hekk jissemmew aktar minn darba fir-rumanz.
Bhala ambjenti spazjali mbaghad ghandna lil Malta fil-prezent u f’epoki imghoddija differenti, lill-Awstrajla (minn fejn Sylvia qed tikteb) u anki l-Ingilterra (fejn Esther tmur tghix ghal xi snin). Johrog ghalhekk il-kuntrast bejn l-gheluq spazjali u mentali ta’ Malta maskilista (fejn in-nies tedha bit-tqasqis li jinghad dwar il-girien, bil-politika partiggjana u bis-superstizzjonijiet), u l-ftuh ta’ gzira-kontinent bhalma hija l-Awstralja, b’sistema edukattiva fejn l-istudent jigi mghallem kif jistaqsi u jkun kritiku, jesprimi ruhu, u fejn tezisti popolazzjoni multikulturali (xi haga simili ghal Malta taht l-Aglabiti) bbazata fuq il-libert¿ ta’ l-espressjoni. Hu veru li fl-Awstralja, “Money was god, Manufacturing a new age religion and Factories places of worship”, imma hu veru wkoll li l-Awstralja ghal hafna serviet bhala harba minn ambjent dejjaq u mimli ihirsa.
IL-PERSONAGGI
Dan huwa rumanz miktub minn mara b’ghadd kbir ta’ personaggi nisa. Pero` dan ma jfissirx li ma niltaqghux ma’ personaggi rgiel. Of Cloves and Bitter Almonds jissejjes fuq ghadd ta’ personaggi nisa ta’ certa sahha u karizma.
Lil Sylvia nsiru nafuha sa minn meta kienet tifla u aktar tard adoloxxenti. Hija dik li fl-imghoddi kienet “thares”, tosserva dak kollu li jkun ghaddej fid-dar ta’ B’Kara. Sylvia hija wkoll il-“maghzula”, flimkien ma’ nannitha Anni, li tara liz-zewg nisa misterjuzi (ihirsa mill-imghoddi) taht is-sigra tal-lewz fil-gnien. Aktar tard, meta tikber, Sylvia ssir l-“iscrivener” li tfittex fl-imghoddi taghha, ta’ familtha u tad-dar ta’ B’Kara, biex tiskopri t-tarf tal-kobba mhabbla.
Iz-zija Esther hija dik li tghaddi minn fazijiet u bidliet differenti matul hajjitha. Wara zjara qasira f’Lourdes hija tghaddi minn zmien fejn tinza minn kull ghata materjalistika u thaddan hajja spiritwali filwaqt li tinghalaq fiha nnifisha. Imma wara terga’ lura ghalli kienet qabel. Hija l-personagg femminili li jissimbolizza l-liberta` sesswali, imma anki dik li taf kif tahfen l-opportunita` (carpe diem!) u flimkien ma’ Sandy u Rocky Attard titla’ t-tarag li jwassalha ghas-success materjali permezz tal-manipulazzjoni u l-isfruttament tac-cirkustanzi.
Fl-Awstralja Sylvia tiltaqa’ mar-Russa Claudia li tqarribha lejn il-letteratura Russa permezz ta’ Tolstoi u Turgenev, u tghallimha kif issir indipendenti.
Hemm imbaghad Lola (seklu 9) li, b’kuragg u b’rieda kbar, jirnexxilha taqsam il-Port il-Kbir bil-ghawm flimkien ma’ zewgha, minkejja li tqila. Marbuta ma’ l-istess seklu naqraw ukoll dwar il-Musulmana Dhabab, mart it-Tabib. Hemm ukoll Smaira li tirrakkonta l-istorja tan-nisa differenti ta’ dan it-Tabib Musulman, u dan fi zmien meta l-mara kienet aktar meqjusa bhala oggett jew ghamara, u magna biex twelled l-ulied.
Zewg nisa ohra ta’ certa sahha jintrabtu mas-seklu 15, Stella Bonanno u l-qabla Dolor. Stella hija dik li tmexxi l-attivitajiet kollha tad-dar u tiehu hsieb lil ohtha semplici, Ruzann. Hija dik li timpjega lil Gianni Farrugia u aktar tard taghzlu biex ikun il-mahbub taghha, minkejja l-ilsien hazin tal-girien. Spiss Drofenik jirnexxilha tikxef l-aktar bezghat u xewqat mistura u intimi tad-dinja femminili bis-sahha ta’ dan l-album ta’ personaggi nisa mill-aktar varjat.
Jispikkaw ukoll xi personaggi rgiel (anki huma suggetti ghal sentimenti umani u ghal waqtiet ta’ dghjufija u wgigh il-qalb), ghalkemm fuq skala inferjuri. Naqraw dwar ir-rabja u t-tbatija ta’ Albert (missier Sylvia) li ha jitlef lil tnejn minn uliedu li se jemigraw ghax missierhom mhux tat-tajjeb: “Oh it was like a death this separation, this going away, this disappearance into the unknown and the unfathomable.”
Hemm Wistin (seklu 9) li jaddotta lil tarbija li tkun tilfet lill-genituri taghha wara qtil makabru u misterjuz, u t-Tabib Musulman (bniedem ta’ gherf kbir, mohh miftuh u generuz) li jiehu taht idejh l-edukazzjoni ta’ Tumas (l-iben l-iehor ta’ Wistin) li juri interess fil-medicina. Hemm ukoll Gianni Farrugia (seklu 15), Tal-Melh, li jitlaq mid-dar tal-genituri biex isib hajja ahjar, ’il boghod mis-sakra ta’ missieru u mit-tbatija ta’ ommu.
Ta’ min jghid pero` li din hija biss lista parzjali tal-personaggi li jiehdu l-hajja f’Of Cloves and Bitter Almonds. Hemm il-personaggi “tajbin”, bhalma hemm il-“hziena”. Flimkien dawk kollha jinteragixxu biex fl-ahhar mill-ahhar Lou Drofenik tohloq haga shiha u organizzata (dan it-tielet rumanz taghha) li taf taghti gost lill-qarrej taghha, imma fl-istess hin tistiednu jirrifletti dwar il-hajja u l-bniedem ingenerali.
Patrick Sammut (Gunju 2008)
