Għadha kemm tħabbret il-mewt tal-kittieb u riċerkatur FRANS SAMMUT li kellu 66 sena. Minn hawnhekk xtaqt insellem lil bniedem li ħadem qatigħ għall-Ilsien Malti u nesprimi l-kondoljanzi tiegħi lill-familjari tiegħu.
Il-kittieb Frans Sammut intervistat dwar il-ktieb
Dun {or[ - Il-Bniedem tal-Poplu (SKS,2001)
1. Dun {or[ - Il-Bniedem tal-Poplu (2001) – X’]ajrek tid]ol g]al xog]ol b]al dan?
Jiena trabbejt nisma’ dwar Dun {or[. Zijieti kienu mse]bin tal-bidu nett tal-Mu\ew u ma kinux g]ajr jitkellmu dwaru u dwar ]idmietu. Minn dejjem niftakarni na]seb f’Dun {or[ b]ala bniedem tal-poplu li ried tassew jg]allem il-poplu g]all-[id tal-poplu nnifsu u mhux biex jistag]na mit-tag]lim hu nnifsu. Il-Malti li tg]allimt, l-istejjer tal-Bibbja li sirt naf sa minn `kuniti, l-istorja ta’ Malta kif kienu jafuha dak i\-\mien, ilkoll tg]allimthom ming]and zijieti u l-iskola sa]]a]t biss dak li kont [a tg]allimt ming]andhom. Meta fil-bidu tal-millennju beda jinstema’ l-g]ajdut li l-Knisja se tag]raf uffi`jalment il-qdusija ta’ dal-bniedem tal-poplu, interessajt ru]i ner[a’ nag]ti titwila lejn il-kitbiet li kelli mi[burin dwaru u ]sibt li nroddlu [ie] billi nitfa’ dawl fuq dan l-aspett ta’ ]ajtu u ta’ ]idmietu: il-]idma li g]amel b’qima lejn il-poplu u b’ri\qu. Qabel ]afna nies o]rajn Dun {or[ kien inteba] bil-]tie[a tat-tag]lim tal-poplu bl-ilsien tieg]u. In-nuqqas tat-tag]lim bil-Malti kien l-arma li min ma kienx i]obb lill-poplu jew ried i\ommu ’l isfel kien ju\aha b’mod sottili i\da xorta wa]da qalil u ]ajjen.
2. Kif tirrea[ixxi g]al dawk li jg]idu li l-perspettiva li ta]kem f’dal-ktieb hi xellugija u ximindaqqiet antiklerikali?
Ma jidhirlix li hi xellugija sakemm min jg]id hekk ma jridx jammetti li biex titkellem b’mod sin`ier u bla ]abi trid tie]u l-perspettiva xellugija. Jiena ma jidhirli li hemm xejn xellugi fil-ktieb g]ajr il-fatt li jiena fa]]art il-[id li Dun {or[ g]amel fost il-poplu li ]addie]or ried iwarrbu u j]allih fl-injuranza bl-isku\a li t-tag]lim ta’ Kristu kellu jing]ata biss lil min ikun ta’ l-iskola, ji[ifieri mar il-Li`eo, tg]allem bit-Taljan u g]alhekk seta’ jaqsam l-g]atba tal-“g]orrief”. Issa m’hemmx g]alfejn ng]idlek li qabel ma sirt kap ta’ skola jiena kont g]alliem tat-Taljan bis-sa]]a ta’ diploma fit-tag]lim ta’ dak l-ilsien li ]adt mill-Italja u \gur ]add ma jista’ jixlini li g]andi xi ]a[a kontra l-Ilsien Taljan li g]alija huwa lsien ta’ kultura kbira li tqanqal l-g]ira ta’ bosta popli. Jiena kontra biss dawk li min]abba fit-Taljan kienu jwarrbu l-ilsien Malti li huwa l-ilsien tag]na tabil]aqq. Il-Malti g]adu siewi llum meta bosta nies jafu g]add ta’ ilsna, a]seb u ara fi\-\mien meta beda jg]allem Dun {or[. Il-bi``a l-kbira tal-Maltin ma kinux jafu g]ajr bil-Malti u Dun {or[ li ried jg]allem lill-poplu u\a s-sens komun li kien semma Vassalli u beda jg]allem bil-Malti meta s]abu riedu jibqg]u jinqdew bit-Taljan. Anzi, meta raw li bil-Malti qed jil]aq lill-poplu kollu, xlewh li ried jg]allem lill-bifolchi li bit-Taljan tfisser “]amalli, nies ta’ qattag]ni, il-qixx u l-mixx”. }tija tieg]i li kienu n-nies tax-xellug li riedu jg]allmu lill-poplu Malti u mhux l-o]rajn? Dan huwa fatt storiku li ma jista’ ji`]du ]add. Jiena, meta kont kap ta’ skola, dejjem fdajt l-iktar lill-g]alliema li kienu msie]ba fil-Mu\ew, din ]a[a li jistg]u jg]iduhielek bosta nies. U jekk trid tkun fidil lejn l-istorja, lejn il-[rajjiet li se]]ew tassew g]andhom jg]idulek “anti-klerikali”? Jiena ma ng]oddx ru]i “anti-klerikali”. Kieku kont hekk ma kontx nikteb biex nag]ti [ie] lil wie]ed li wara kollox kien qassis, anzi qassis e\emplari li minn qassis sar qaddis, kif suppost isiru kollha u jekk ma jsirux m’hix ]tija tieg]i jew tax-“xellugin”. La qieg]ed issemmi lix-“xellugin”, nista’ ng]idlek li minn dawk kollha li kitbu fuq Dun (issa San) {or[ waqt il-kanonizzazzjoni tieg]u, l-aktar wie]ed li laqatni kien il-“kbir nett” tax-xellugin: Dr Alfred Sant. L-artiklu li kiteb dwar Dun {or[ fit-Times, kien, kif qal il-Patri {i\wita Robert Soler, [abra ta’ ]sibijiet profondi li jolqtu lill-intellettwali kollha. Jiena mmur lil hinn minn Patri Soler u ng]id li ]add ma kiteb tajjeb dwar San {or[ Preca daqs Alfred Sant. Fi kliem meqjus u miktub bl-aktar mod `ar kif jaf jikteb hu, Sant qaxxar ]ajjet Preca u ]idmietu, fisser il-misti`i\mu tieg]u, is-sens qawwi ta’ ubbidjenza li kellu lejn ta’ fuqu - valur li kien imwie\en biss bil-]ila kbira tieg]u li jg]allem lil dawk li tant ]abb, il-Maltin u l-G]awdxin.
3. F’ Dun {or[ - Il-Bniedem tal-Poplu hemm parti fejn tqabbel lil Dun {or[ ma’ Manwel Dimech. X’hemm komuni bejn dawn i\-\ew[ persona[[i, u x’jag]milhom differenti?
Jiena qabbilthom fejn jid]ol il-Malti b]ala g]odda tat-tag]lim. Jiena ktibt hekk: “Il-]ajra li tkebbset f’qalb Dun {or[ biex jg]allem lill-poplu ma kinitx diversa wisq minn dik tal-kontemporanju tieg]u Dimech, g]ad li, m’g]andniex xi ng]idu, Dun {or[ kien aktar mo]]u biex jg]allem it-tag]lim Nisrani.” Il-misti`i\mu ta’ Dun {or[ ma kellu x’jaqsam xejn mar-radikali\mu politiku ta’ Manwel Dimech. It-tnejn huma eroj tieg]i imma g]al ra[unijiet diversi. Jiena noqg]od attent ]afna li ma n]allatx ]a[a ma’ o]ra. Dik ]a[a li kienu jag]mluha l-]akkiema tag]na l-Ingli\i, li wara li e\iljaw lil Dimech g]al ftit ma ]asbux biex jikkonfinaw lil Dun {or[ ukoll billi kunjom missieru u ommu (Ceravolo) kienu Taljani.
4. Inti l-awtur tar-rumanz Il-}olma Maltija (1994) u pre\entatur/annotatur tal-volum Lexicon ta’ Mikiel Anton Vassalli (2002). X’rabta g]andu Mikiel Anton Vassalli ma’ Dun {or[ Preca u Manwel Dimech?
It-tnejn kienu l-werrieta ta’ dak li ]alla Vassalli warajh: l-g]arfien tal-Malti b]ala lsien qadim (eqdem fil-fatt mit-Taljan u mill-ilsna Ewropej moderni) li baqa’ jiswa lill-poplu li jitkellem bih u li bih dal-poplu kien ifisser ru]u tassew. Vassalli kien stqarr li ried ikun l-Ilsien Malti biex il-Maltin setg]u jissie]bu fil-mixja ’l quddiem li kienet g]amlet l-Ewropa fis-Seklu tad-Dawl. Imqar jekk Vassalli ma ssemmiex wisq f’kitbiethom, kemm Preca sew Dimech imxew fuq il-passi tieg]u minkejja li l-Establishment Malti dam ma a``ettah. U la qeg]din insemmu dal-]wejje[ kif jista’ xi ]add jilma] xi ]jiel anti-klerikali f’kitbieti meta jien ma nag]milx g]ajr infa]]ar is-sehem li taw Dun Karm (]abib ie]or ta’ Dun {or[), il-Professur Pietru Pawl Saydon (li kien i]obb tant l-g]aqda tal-Mu\ew) u l-Professur Dun Karm Sant, lill-Ilsien Malti? Mela dawn mhux qassisin ukoll kienu? Id-differenza bejnhom u bejn xi o]rajn kienet li dawn kienu qassisin tassew. X’jista’ jissejja] ]addie]or mhux se ng]idu jien. Jarawh huma.
5. G]aliex l-isem ta’ persuna[[i b]al dawn jibqa’ jissemma matul i\-\minijiet? X’jista’ jitg]allem minnhom il-Malti medju tat-tielet millennju?
Dawn il-persuna[[i jibqg]u jissemmew g]aliex (i) kienu nies [enwini li ma ]admux g]all-but b]alma jag]mlu l-bi``a l-kbira tan-nies tad-dinja imma biex jag]tu sehem lill-komunità li g]exu fiha; (ii) dak li tg]allmu huma riedu jg]adduh lil ]addie]or, kif qal San {or[ Preca lil dawk li `anfruh talli g]allem lill-poplu: “mela dak li tg]allimna fis-Seminarju g]andna n\ommuh g]alina?” (iii) ta’ g]orrief li kienu nteb]u bis-siwi ta’ l-ilsien Malti, minkejja li kienu jafu sew - jew a]jar minn ]addie]or – g]add ta’ ilsna o]rajn u g]arfuh b]ala l-a]jar g]odda, kif kien qal Vassalli, g]at-tag]lim tal-Maltin f’kull qasam tal-]ajja. Inti semmejtli \-\mien li qeg]din ng]ixu fih, il-bidu tat-tielet millennju. Dan huwa \mien li fih kul]add qieg]ed jimmira lejn il-globalizzazzjoni. Jiena wkoll naqbel mal-globalizzazzjoni, i\da nis]aq ukoll li waqt li g]andna nie]du sehem f’din il-mixja [dida - narana qeg]din fi \mien jixbah lil ta’ Vassalli, meta huwa riedna nissie]bu fis-Seklu tad-Dawl – g]andna d-dmir li n]arsu dak li hu tag]na. Fi kliem ie]or, waqt li g]andna nag]mlu ]ilitna nkunu ma’ l-o]rajn u b]all-o]rajn, g]andna nie]du ]sieb li nkunu a]na. U nkunu a]na tassew billi n]arsu dak li riedna n]arsu Vassalli, l-Ilsien Malti li bih inqeda wkoll San {or[ Preca biex iwassal it-tag]lim kbir u profond li ried iwassal.
6. Huwa fatt li lilek jolqtuk persuna[[i jew movimenti li emmnu fil-bidla g]all-a]jar. X’tikkummenta dwar dan?
Jiena kont u g]adni anti-tradizzjonalista. G]alija it-tradizzjonalista huwa dak li jrid jibqa’ b’rasu mg]addsa, midfuna ta]t ir-ramel. Kieku San {or[ Preca kien tradizzjonalista qatt ma kien jo]ro[ fost il-poplu u jwassallu t-tag]lim li ]addie]or ried i\ommu g]alih donnu billi jitg]allmu wkoll il-poplu kien se jisfa mittiefes jew imtebba’. Illum din l-attitudni tag]rafha u t]addanha wkoll il-Knisja u g]alhekk li l-Knisja kkanonizzat lil Dun {or[. Kif qal il-Kardinal Bernard Law, kappillan ta’ Santa Maria Maggiore ta’ Ruma, Preca m’huwiex l-ewwel qaddis Malti; Law ja]seb li kien hemm o]rajn, imma huwa l-ewwel qaddis kanonizzat. Jekk hawn xi ]add jifhem fid-dg]ufijiet tal-qassisin b]ala bnedmin huwa Law min]abba fl-esperjenza tieg]u li ma rridx noqg]od insemmiha hawnhekk. Il-Knisja Kattolika ta’ \mienna (u mhux ta’ \mien Dun {or[, kif tg]allimna l-istorja li ma jista’ ji`]adha ]add) riedet tag]ti g]arfien lis-siwi ta’ kull Nisrani fil-]ajja tal-Knisja u dan g]amlitu billi tat l-og]la g]arfien li tista’ tag]ti lil Preca, il-bniedem tal-poplu.
7. Inti kittieb ta’ rumanzi u novelli, imma ma]bub ukoll ta’ l-Istorja. Huma \ew[ oqsma differenti ]afna jew hemm punti fejn jiltaqg]u? X’tikkummenta?
Inroddlok ]ajr li g]amilt distinzjoni bejn it-tnejn. Ma ng]idlekx kemm niddejjaq meta xi ]add ikellimni dwar l-istorja meta nkunu qed nit]addtu f’ambitu letterarju u vi`i-versa. I\-\ew[t oqsma huma differenti ]afna u jiena nag]mel ]ilti kollha nkun dixxiplinat biex in\omm mal-kuntest li nkun fih. L-istorja hija sagra fis-sens li ma tistax titg]awwe[ biex taqbel lil dak li jkun. Li tipprova [[ib il-bo``a qrib il-likk fil-qasam storiku hija ]a[a ]a\ina u ma trodd l-ebda frott. Il-letteratura hija kumment dwar il-]ajja u hemmhekk kul]add jista’ jag]ti l-fehmiet tieg]u, bla ra\an u bil-]elsien kollu. Imbag]ad hemm it-tielet qafas: fejn il-letteratura tikkummenta dwar l-istorja. Inti semmejtli r-rumanz tieg]i Il-}olma Maltija, li bejnietna huwa l-aktar wie]ed g]al qalbi mix-xog]lijiet letterarji kollha tieg]i. B’dak ir-rumanz jiena ridt nag]ti l-fehma tieg]i dwar Vassalli. Ma kontx qed nikteb l-istorja, imma letteratura. Kien kumpliment kbir g]alija meta l-Professur Oliver Friggieri stqarr li qatt ma fehem lil Vassalli daqs meta qara r-rumanz tieg]i. Ma rridx noqg]od nifta]ar, mhux biss skond l-e\empju umli ta’ San {or[ Preca, imma g]ax il-kittieb g]andu j]alli kitbietu jitkellmu we]idhom. I\da stqarrija b]al ta’ Friggieri lili bilfors tferra]ni. G]all-inqas ma nkunx ktibt g]alxejn. B’dak ir-rumanz jiena n]oss li tajt sehmi, kbir jew \g]ir, biex il-Maltin tifhem aktar il-qofol ta’ ]sieb Vassalli u l-]idma kbira li wettaq biex imbag]ad kellek nies kbar b]al Preca li mxew fuq il-passi tieg]u u wettqu dak li kien fisser u xandar hu \ew[ sekli ilu.
Patrick Sammut
Ara l-link: http://wn.com/Frans_Sammut
