INTERVISTA MAL-POETESSA MARLENE SALIBA

Marlene Saliba twieldet f’Santa Venera u ħadet l-edukazzjoni tagħha kemm f’Malta kif ukoll fl-Ingilterra. Kisbet Master’s degree fil-Letteratura Ingliża mill-Università ta’ Malta. Kienet waħda mill-fundaturi tal-Peace Education Programme, li wara ġie magħruf bħala Institute for Peace and Conflict Studies, fi ħdan il-Fondazzjoni għall-Istudji Internazzjonali fl-Università ta’ Malta.

 1.     Liema huma dawk il-waqtiet, esperjenzi u ħwejjeġ li jispirawk?

Il-waqtiet, esperjenzi u ħwejjeġ li jispirawni jistgħu jkunu kemm pożittivi kif ukoll negattivi. Il-poeżiji mistiċi tiegħi huma x’aktarx ispirati minn waqtiet ta’ ħemda u solitudni f’kuntest u f’ambjent naturali fil-kampanja jew maġenb il-baħar jew taħt sema jiddi bil-qamar u l-kwiekeb jew f’xi bini sagru. Il-poeżiji ta’ riflessjoni dwar is-soċjetà, kif ukoll il-poeżiji ta’ protesta, għadd ta’ drabi huma mnebbħa mill-problemi individwali u soċjali ta’ madwarna. Inebbħuni l-esperjenzi personali u l-esperjenzi li jġarrab ħaddieħor.

2.     Liema huma l-pubblikazzjonijiet poetiċi tiegħek u fiex jikkunsistu fil-qosor?

L-ewwel ktieb tal-poeżiji tiegħi kien bl-Ingliż bit-titlu ta’ Time-Faring u ġie ppubblikat fl-1994 u t-tieni edizzjoni fl-2001. Dan jinkludi esperjenzi personali, versi dwar is-soċjetà, dwar it-tkasbir tal-jeddijiet umani u tal-ambjent naturali, u poeżiji dwar ir-rabta mistika individwali u kollettiva tagħna mad-dinja u mal-kożmos.

It-tieni ktieb poetiku tieghi, Xbihat tal-Antenati / Ancestral Visions, hu bilingwi (bil-Malti u bl-Ingliż) u ġie mitbugħ fl-2011. Il-poeżiji tiegħi jirriflettu dwar il-valur intrinsiku taż-Żmien Neolitiku għalina llum. Huma mnebbħa kemm minn nies paċifiċi li bnew l-imqades Neolitiċi Maltin kif ukoll minn nies ta’ madwarna fis-seklu wieħed u għoxrin. Il-poeżiji jħarsu lejn u jispekulaw dwar bosta ħwejjeġ, ċirkostanzi u esperjenzi sekulari u sagri li kellhom in-Neolitiċi li donnhom baqgħu xi ftit jew wisq simili għalina fil-ġurnata tal-lum, u dawk li jidhru li nbidlu, bħal per- eżempju, is-safa tal-ambjent naturali u r-rabta spiritwali li kellhom dawn l-antenati   man-natura. Il-ktieb jistieden lill-qarrejja jeżaminaw kemm dak li rbaħna tul dawn l-aħħar eluf ta’ snin, kemm dak li tlifna, kif ukoll dak li għad nistgħu nerġgħu niksbu.

F’din il-pubblikazzjoni inkludejt xbihat bil-kulur ta’ xogħlijiet ta’ artisti mis-seklu tmintax sal-lum imnebbħa mill-kultura Neolitika ta’ Malta u Għawdex kif ukoll ritratti tal-imqades tagħna u ta’ fdalijiet li nstabu fihom. Il-biċċa l-kbira ta’ dawn ir-ritratti tal-wirt Neolitiku huma ta’ Daniel Cilia.

3.     Xi tgħid dwar l-għażla tal-forom metriċi u prosodiċi li tħaddem?

Jien inħaddem l-aktar il-vers ħieles għax inħoss li b’dan il-mod poetiku nista’ nesprimi aħjar it-temi, l-ideat u s-sentimenti tiegħi. Il- forma, il-metrika u r-ritmu  għalhekk x’aktarx jiġu u jinbnew waqt li qiegħda nikteb il-poeżija mingħajr ma nippjanahom qabel. Xi kultant nara l-bżonn ta’, pereżempju,  xi tip ta’ rima interna u esterna jew xi intonazzjoni partikulari u dawn ukoll bħal jiġu waħedhom. Is-sintassi li nuża hi ġeneralment ċara u xi waqtiet inħoss il-melodija tal-poeżija waqt li nibda niktibha u għandi għadd ta’ poeżiji li ktibtilhom il-mużika u għalkekk tista’ ssejjħilhom ukoll kanzunetti. 

4.     Għal min taħseb jappellaw il-versi tiegħek?

Kelli ħafna feedback pożittiv speċjalment minn dawk li għandhom għal qalbhom il-jeddijiet umani, l-ambjent naturali, l-esperjenzi spiritwali u l-perjodu Neolitiku tal-Gżejjer Maltin. U anki minn dawk li f’sitwazzjonijiet diffiċli, bħal, ngħidu aħna, meta ġarbu l-mewt ta’ qraba jew ħbieb, sabu wens f’ċerti poeżiji tiegħi li jittrattaw esperjenzi personali varji.  Naħseb li l-versi tiegħi jistgħu jappellaw lil nies ta’ età,  edukazzjoni u kulturi differenti.

  

5.     Temmen li inti bħala poeta mara tittratta xejriet mill-ħajja tal-bniedem b’sensittività jew minn perspettiva differenti milli kieku kont poeta raġel? Kif tirreaġixxi għal dan?

Naħseb li l-grad ta’ sensittività tal-persuna ma tiddependix fuq jekk din hix mara jew raġel. Jidhirli li individwi differenti huma sensittivi għal ħwejjeġ u ċirkostanzi differenti. Dan jiddependi minn għadd ta’ fatturi, fosthom l-esperjenzi tal-ħajja li jgħaddu minnhom personalment.

Nemmen li l-esperjenzi li għaddejt minnhom bħala tifla u mara poġġewni f’pożizzjoni fejn nista’ nittratta xi xejriet mill-ħajja minn perspettiva femminili u poeta raġel ukoll jista’ jittratta xi xejriet mill-ħajja minn perspettiva maskili. Għalkemm wieħed ma għandux ikun kategoriku u riġidu żżejjed, ta’ min isemmi li hemm aspetti bijoloġiċi tal-mara u tar-raġel li jpoġġuna f’sitwazzjonijiet u f’esperjenzi differenti. Aħna n-nisa u l-irġiel ugwali iżda m’aħniex l-istess. Fatt ieħor hu li għalkemm il-liġi miktuba f’pajjiżna ssemmi l-ugwaljanza sesswali, għad hemm ħafna liġijiet soċjali mhux miktuba ta’ sterjotipar sesswali, kondizzjonar u ta’ atteġġament li wkoll ipoġġu r-raġel u l-mara f’sitwazzjonijiet u f’tiġrib differenti. U ta’ spiss dawn il-fatturi jissarrfu f’ċerti pożizzjonijiet  u perspettivi differenti. 

6.     Naf li inti waħda minn dawk li fhimt bl-importanza li vrusek jiġu tradotti għal ilsna barranin. X’vantaġġi hemm wara dan?

Jiena nikteb poeżiji oriġinali bil-Malti u bl-Ingliż. It-tnejn huma ilsna li nħossni komda nikkellem bihom. U meta nikteb poeżija bil-Malti nħoss li għandi naqlibha għall-Inliż u viċeversa. Għandi poeżiji maqluba minn ħaddieħor għall-Franċiż, għat-Taljan u għall-Ġermaniż. Il-vantaġġ wara dan hu li taqsam l-esperjenzi u l-ħsibijiet ma’ aktar nies u minn din il-komunikazzjoni tifhem iżjed kemm aħna l-bnedmin ta’ ilsna u anki kulturi diversi aħna simili fl-emozzjonijiet u fix-xewqat tagħna u kemm nistgħu nkunu ta’ wens u ta’ għajnuna għal xulxin. 

7.     Hemm min jgħid li huwa apprezzat bħala poeta aktar barra minn Malta milli f’pajjiżu? X’inhi l-esperjenza tiegħek f’dan ir-rigward?

Diversi drabi ġejt mistiedna f’pajjiżi barra minn Malta biex naqra l-poeżiji tiegħi f’avvenimenti letterarji u artistiċi u nħossni apprezzata bħala poeta. F’Malta wkoll inħoss li hawn dawk li japprezzaw il-poeżiji tiegħi. Jien l-aktar li nixtieq hu li dak li ngħid iqanqal il-moħħ u/jew il-qalb tal-qarrejja u s-semmiegħa  jew ta’ wħud minnhom u li l-poeżiji tiegħi joffru u jagħtu l-qatra żgħira tagħhom biex nibnu dinja aħjar.  

    8.     X’jista’ jsir biex  il-poeta u l-poeżija jingħataw spinta ’l quddiem f’pajjiżna?

Naħseb li jista’ jsir ħafna. L-ewwel nett fl-iskejjel l-espressjoni poetika tal-istudenti tista’ tiġi mħarrġa u żviluppata aktar. Il-linġwaġġ poetiku ħafna drabi jorbot b’mod ħolistiku l-qalb u l-moħħ u anki jgħin l-istudenti biex jesprimu u jaqsmu l-ħsibijiet u l-emozzjonijiet tagħhom b’mod sinċier.

Tajjeb li fil-klassi jkompli jsir diskors analitiku u deskrittiv u li jkun hemm diskussjoni dwar il-poeżiji magħżula fil-kotba tal-iskola. Hu importanti li fil-klassi niddedikaw ħin biżżejjed ukoll għall-esperjenza nfisha tal-kitba poetika u tar-reċitar tal-poeżiji, anki ta’ wħud magħżula mill-għalliema u mill-istudenti. Naħseb li fil-fond tiegħu kull individwu hu artistiku u li dawn l-eżerċizzji fil-klassi jagħtu lill-istudenti sens ta’ parteċipazzjoni u anki sens ta’ gost u apprezzament estetiku u jservu għall-iżvilupp mentali, emozzjonali u għal aktar komunikazzjoni. Jafu jġibu djalogu profond u interattiv fil-klassi li jħalli effett pożittiv ukoll wara fil-lezzjonijiet ta’ suġġetti oħrajn.

Naħseb li jservi ta’ għajnuna wkoll jekk fuq it-TV u fuq ir-radju jkun hemm aktar programmi letterarji u ta’ varjetà li jagħtu spazju lill-poeti u l-kitba poetika, jekk aktar poeżiji ta’ stili differenti jidhru fil-ġurnali u jinqraw f’serati live fil-bliet u l-irħula tagħna u aktar poeti jiġu mistidnin biex jieħdu posthom mal-kantanti u l-mużiċisti. Il-poeżija  tista’  tistimula l-ħsibijiet u s-sentimenti mhux biss ta’ dawk il-ftit li jmorru xi serata letterarja u li jaqraw il-kotba tal-poeżiji, iżda tal-poplu inġenerali. Bħala soċjetà jixraq napprezzaw aktar il-valuri estetiiċi kif ukoll il-benefiċċji prattiċi tal-poeżija. 

9.     U l-poeta mara fiex tinsab?

Meta wieħed iħares lejn il-kitba tal-ewwel snin tas-seklu għoxrin isib biss poeti rġiel li kienu jippubblikaw antoloġiji bil-Malti. Imbagħad, fil-ħamsinijiet, naraw il-poetessa Mary Meylaq titfaċċa fost bosta poeti rġiel u jirnexxilha toħroġ għadd ta’ kotba ta’ poeżija fost xogħlijiet oħra ta’ kitba! Aktar tard, fis-sittinijiet u s-sebgħinijiet, bdew jagħmlu isem il-poetessi nisa Doreen Micallef, Lillian Sciberras u Rena Balzan, u fid-disgħinijiet, Maria Grech Ganado. Illum insibu aktar poetessi li wkoll jippubblikaw bil-Malti poeżiji ta’ valur letterarju.

Biex ikollna poeti nisa kontemporanji daqs kemm hawn poeti rġiel irridu nħeġġu aktar lin-nisa biex jiktbu, u nippromovu l-kitbiet li hawn tal-poetessi Maltin. U aktar minn hekk, fl-iskejjel, meta l-istudenti jkunu qegħdin irawmu u jiżviluppaw it-talenti u l-aspirazzjonijiet tagħhom, ngħallmuhom il-kitba kreattiva. Fuq kollox fl-iskejjel nesponuhom mhux biss għall-poeti rġiel iżda wkoll għall-poeti nisa. B’hekk l-istudenti jassoċjaw il-kitba poetika anki mal-mara u dan jgħin il-bniet psikoloġikament u jinkuraġġihom biex jitħajru jiktbu huma.  Dan jgħin lis-subien ukoll biex ikunu aktar reċettivi għall-leħen u l-perspettiv femminili mhux biss fil-letteratura iżda wkoll fil-ħajja ta’ kuljum.

Għas-sillabu biex jinkiseb iċ-Ċertifikat għall-Edukazzjoni Sekondarja (Ċes) tal-Malti tal-2012 u tal-2013, fis-sezzjoni tal-letteratura nsibu 39 test ta’ poeżija u proza magħżula mill-antoloġija Qawsalla. Dawn id-39 test huma kollha miktubin minn irġiel. Jiddispjaċini ngħid li ma nsibu l-ebda vuċi femminili. Għas- sillabu biex jinkiseb l-istess ċertifikat fis-sena 2014 insibu l-ktieb ġdid Bejn Ħaltejn. Fis-sezzjoni tal-poeżija dan il-ktieb jinkludi 14-il poeta. Tnejn minnhom huma poeti nisa. Il-poeżiji taż-żewġ nisa huma qsar u bejniethom jokkupaw 2 paġni. Bejn Ħaltejn għandu 26-il paġna ddedikati għall-poeżiji għax xi wħud mill-poeżiji magħżula tal-irġiel huma twal. Għalhekk 2 paġni biss minn 26 paġna poetika huma ddedikati lill-leħen femminili. Aħjar minn xejn ... Imma taħseb li dan hu biżżejjed?

  

   10.   Waħda mit-temi favuriti tiegħek hija r-rabta tal-bniedem ma’ elementi jew

           entitajiet u spazji li jmorru lil hinn minn dak li hu tad-dinja. Xi tgħid dwar

           dan?

X’hinu tad-dinja?  Naħseb li kemm l-esperjenzi fiżiċi kif ukoll dawk mentali u spiritwali jistgħu jissejħu tad-dinja ġaladarba nħossuhom f’did-dinja. Il-bnedmin, it-tkasbir tad-drittijiet tagħhom, l-ambjent naturali tal-ħxejjex, il-bhejjem, il-blat, il-baħar ... dawn naħseb li huma tad-dinja u fil-poeżiji tiegħi ta’ spiss nitkellem dwarhom. Biex wieħed ikun realistiku u jżomm perspettiva bbilanċjata jidhirli li ma għandux jinjora l-kuntess tagħna l-bnedmin ġewwa d-dinja li tinsab fl-univers immens u misterjuż. Dan hu l-veru kuntest li aħna ngħixu fih kemm imqajmin u kemm reqdin u tajjeb li nikkonsidrawh u nfakkruh meta nirriflettu u nispekulaw dwar l-eżistenza tagħna. U għalhekk jien nitkellem ħafna anki fuq il-kwiekeb, is-sema u l-kożmos mil-lenti umana. Għandi bosta poeżiji li fihom insemmi esperjenżi spiritwali u reliġjużi ġewwa din id-dinja u anki l-ħajja jew it-tama u l-ħjiel ta’ ħajja wara l-mewt. Dawn lt-tipi ta’ esperjenzi umani jinfluwenzaw l-aġir tagħna u l-istil ta’ ħajja li ngħixu f’din id-dinja. 

11.  Inti fost dawk il-poeti moderni li għażlu jiktbu versi mirqumin u  neqsin minn  

       lingwaġġ oxxen, sensazzjonalist u li jdarras bla ebda skop ulterjuri. Xi tgħid  

       dwar din l-għażla tiegħek?

Jidhirli li l-lingwaġġ li nuża jien mingħajr kliem oxxen u mingħajr frażijiet sensazzjonalisti u li jdarrsu hu lingwaġġ addattat għat-temi u l-istil tal-poeżiji li nikteb jien.  Naħseb li dawk li jiktbu versi li jinkludu lingwaġġ oxxen, sensazzjonalist u li jdarras ikollhom l-għan jew l-għanijiet tagħhom.

  

12.   X’tagħmel Marlene Saliba meta ma tkunx okkupata bil-poeżija u l-kitba?   

        Proġetti għall-ġejjieni?

Sa ftit ilu kont ngħallem il-letteratura u l-lingwa Ingliża. Issa ħadt il-pensjoni u għandi aktar ħin għall-kitba u għal affarijiet oħra. Tinteressani ħafna s-saħħa ħolistika u fejn nista’ ngħin volontarjament f’din il-linja. Bħala delizzji nieħu pjaċir immur xi passiġġata mal-ħbieb jew noqgħod waħdi għall-kwiet ħdejn il-baħar jew fil-kampanja. Inħobb insajjar xi ikla tajba u nisma’ stili diversi ta’ mużika u ndoqq xi ftit il-kitarra.

Proġett għal din is-sena hu l-pubblikazzjoni tal-antoloġija Nimirħu maż-Żmien, il-verżjoni bil-Malti tal-ktieb tal-poeżiji tiegħi Time-Faring. Il-verżjoni bil-Malti  ktibtha jien ukoll u xi wħud minn dawn il-poeżiji jinsabu f’antoloġiji Maltin.  Aktar tard din is-sena għandi mnejn nilqa’ stedina biex immur l-Ingilterra ħalli nippromwovi l-ktieb Xbihat tal-Antenati / Ancestral Visions.

(April 2013)                                                                                                                            

Tislima lill Baruni Kelinu Vella Haber

Ħajtu u Ħidmietu

Nhar it-Tlieta, 28 ta’ Jannar, 2014, tħabbret il-mewt tal-Baruni Kelinu Vella Haber. Hawnhekk xtaqt infakkar lil dan il-personaġġ importanti u kittieb prolifiku li laħaq l-età ta’ 100 sena permezz ta’ tagħrif li jiena ġbart u ppubblikajt matul is-snin.

Kelinu Vella Haber twieled il-Qala, Għawdex, fl-1 ta’ Ottubru 1913. Huwa kien għal snin twal wieħed mill-personalitajiet l-aktar ħabrieka fil-qasam tal-Ilsien Malti. Segwa tliet snin kors ta’ studji superjuri fil-letteratura u l-filosofija. Matul ħajtu ħadem f’bosta oqsma soċjali: kien Surmast fis-Seminarju u Liċeo ta’ Għawdex bejn l-1941 u l-1943; Spettur tal-Biedja bejn l-1943 u l-1945; Uffiċċjal Anzjan tal-Informazzjoni fis-Servizzi Ċivili bejn l-1945  u l-1958; u Uffiċċjal tal-Informazzjoni fil-Ministeru tal- Biedja bejn l-1958 u l-1974. Ħadem ukoll fl-iskellej primarji tal-Gvern u erba’ snin fil-Kulleġġ ta’ San Alwiġi, B’Kara. Kienet is-sena 1938 meta Kelinu ħa d-diploma tal-ewwel premju f’Konkors ta’ Poeżija organizzat mid-ditta The Imperial Trading Co. Is-sena 1939 ġabet magħha l-ħatra ta’ Kelinu bħala membru akkademiku tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti, illum magħrufa bħala l-Akkademja tal-Malti.

Matul il-karriera letterarja tiegħu Kelinu dejjem ħadem biex inissel rispett u mħabba fil-qalb tat-tfal u ż-żgħażagħ Maltin u Għawdxin. U dan wassal għall-missjoni li qabad fis-sena 1943 meta waqqaf il-Moviment tal-Malti. Fost l-għanijiet tal-Moviment insibu dawn: il-Moviment kellu jinqeda b’xandir letterarju bir-Rediffusion;  jorganizza laqgħat akkademiċi, teatrini, konferenzi u dibattiti ta’ studju, konkorsi letterarji u żjarat ta’ interess u ta’ tagħlim. Il-Moviment kellu wkoll Fergħat imxerrdin ma’ ħafna mkejjen ta’ Malta u kellu jitħabat biex inissel mill-membri tiegħu l-aħjar ċittadini. Moviment bħal dan kellu saħansitra l-organu uffiċċjali tiegħu li kien iġib l-isem ta’ Il-Qawsalla, ġurnal li kien joħroġ darba fix-xahar. L-editur kien Kelinu stess, u l-ewwel ħarġa dehret f’Ottubru tas-sena 1949. Hawn insibu dan l-“Appell lit-tfal tal-iskejjel”: “Żgħażagħ ħbieb tagħna, ilha għal ħafna żmien tinħass il-ħtieġa li t-tfal tal-iskejjel ikollhom il-folju tagħhom - folju ta’ studju li jgħinhom b’tagħlim prattiku sabiex ma jħossux it-toqol kollu tal-istudju li jkunu qegħdin jagħmlu. Din il-ħtieġa kienet tant dan l-aħħar li saret ħaġa li jinħtieġ li xi ħadd jieħu ħsiebha bla telf ta’ żmien, jekk nixtiequ naraw lill-istudenti żgħażagħ jieħdu l-istudji tagħhom aktar bil-qalb u ma jħossux it-toqol kollu tagħhom fuq moħħhom u fuq ruħhom. Sabiex itaffi dan in-nuqqas tassew kbir, il-Moviment tal-Malti, li llum għandu mal-20 Fergħa tat-Tfajliet u tas-Subien, kif ukoll soċjetajiet oħra affiljati miegħu, sejjer joħroġ folju għat-tfal tal-iskejjel, u dan il-folju tagħkom sejjer ikun jismu: IL-QAWSALLA. . .”

Bħala kitba Kelinu welled bosta artikli, libretti u kotba li huma marbutin mal-qasam tal-biedja fejn ħadem għal ħafna snin. Xi eżempji huma Il-ktieb tat-tiġieġ (1946), Il-Kalendarju tal-Fjuri (1957, 1960, 1974), Kalendarju tal-Ħxejjex u Ħwawar (1959, 1974), Is-sigriet tat-tjur (1963) u Is-sigriet tal-ġonna (1965). Hekk ix-xogħol servih biex iqanqal fih il-ħajra għall-istudju tal-ortikoltura. Kelinu għadu jikteb sal-lum dwar dan il-qasam anki f’xi ġurnali lokali għallinqas darba fil-ġimgħa. Kiteb ukoll studji oħra ta’ xejra letterarja, bijorafiji, u poeżiji, uħud minnhom ippubblikati f’ġurnali lokali u oħrajn miktuba b’ilsna oħra u mxandrin f’ġurnali barranin. Poeżiji oħra jidhru fl-istess Il-Qawsalla (bħal Il-Benniena Maltija u Melodija lil San Pawl), u anki f’Leħen il-Malti. Fost il-ħafna premji li rebaħ hemm ukoll l-ewwel post fil-Konkors ta’ poeżiji organizzat mill-Pronostku Malti  fl-1942. Mill-1946 ’il quddiem beda jorganizza huwa stess konkorsi biex iħeġġeġ lill-ġenerazzjoni żagħżugħa taħdem iżjed b’risq l-ilsien Malti. Kien hawn li waqqaf ix-Xirka tal-Malti li min-Nadur u x-Xagħra tferrxet saħansitra f’Malta u ħadet l-isem ta’ Xirka tal-Malti għat-Tfal. Minn hawn tnissel aktar tard  il-Moviment tal-Malti.

Fl-1938 tkellem għall-ewwel darba fuq ir-Rediffusion. Fis-snin ta’ wara kiteb, organizza u xandar għadd ta’ programmi letterarji fejn ippreżenta bosta leġġendi, tradizzjonijiet, ħrejjef u storja. Kontribut qawwi li ta Kelinu Vella Haber kien żgur fil-qasam tar-radju-dramm Malti tant li huwa meqjus bħala pijunier f’dan il-qasam. Hekk kiteb fil-Pronostku Malti tal-1955: “L-ewwel radjudramm Malti ġie għalhekk miktub mill-Fundatur u Mexxej Ġenerali tal-Moviment tal-Malti għall-aħħar tas-sena 1944 u ġie mxandar minn fuq ir-Rediffusion f’Jannar tas-sena 1945 f’waħda mix-xandiriet letterarji li l-Moviment imsemmi kien jagħmel ta’ kull nhar ta’ Sibt fil-ħamsa ta’ wara nofs in-nhar. Dak kien radjudramm ta’ propaganda, imfassal u mxandar bil-ħsieb li s-semmiegħa jsiru jafu sewwa x’kienu l-għanijiet tal-Moviment imsemmi u s-siwi tiegħu għall-iżvilupp taż-żgħażagħ sabiex Malta jkollha ’l quddiem ċittadini aħjar. Malli nstema’ dak ir-radjudramm, tant kien ingħoġob u tant kien kbir l-effett tiegħu fuq is-semmiegħa li bdew jaslu lill-Moviment għaxriet ta’ ittri kuljum mibgħutin minn żgħażagħ li xtaqu jissieħbu fil-Moviment tal-Malti”. Waħda mis-sensiliet li ġibdet warajha bosta semmiegħa kienet Paġni mill-ktieb ikkamlat misjub fis-senduq imsewwes li ħalla warajh in-Nannu. Marbuta ma’ dan il-qasam hija r-rivista Il-Qawsalla li fiha nsibu ppubblikati bosta radju-drammi bħal Iż-żwieg ta’ bint is-sultan (Awissu 1950), L-għaġeb tal-ilma (Diċembru 1950), L-erba’ snajja’ (Frar 1951), It-tabib l-aħmar (Mejju 1951), u Il-papoċċi tal-fatati (Settembru 1951). Xi wħud minn dawn ir-radju-drammi kienu msejsa fuq il-ħrejjef Maltin, jew fuq il-mitoloġija Griega jew fuq xi ħrejjef tal-aħwa Grimm.

Dwar il-ġurnal Il-Qawsalla hemm ħafna xi tgħid. Meta wieħed iqalleb fih jinduna illi huwa maqsum f’bosta taqsimiet interessanti bħalma huma n-narrattiva (b’kitbiet anki ta’ Ġużè Orlando, patri Wistin Born u Ben Jeħuża), il-letteratura u l-kritika letterarja (b’kitbiet dwar is-sunetti ta’ Keats u Dun Karm, ir-rumanzi Raġel bil-għaqal u Is-Salib tal-Fidda, il-Canterbury Tales ta’ Chaucer, u Dante Alighieri), il-lingwa, il-ġeografija, ix-xjenza u n-natura, l-istorja, u r-reliġjon. Dehru fih ukoll bosta poeżiji u kitbiet ta’ poeti lokali bħal Vincent Ungaro, Ġużè Orlando (bil-poeżija Missieri), Ġużè Muscat Azzopardi (bħall-poeżiji Salm:Laudate Pueri u Ave Marija), Manwel Cassar, Ġorġ Chetcuti, Mary Meylak u Anton Buttiġieġ (bil-poeżija Il-Mitħna tal-Ilma).

 

Kelinu Vella Haber kien kittieb prolifiku sal-aħħar. Hija ħasra li bosta mix-xogħlijiet li kiteb għadhom fil-kexxun u għadu ma nqala’ ħadd li jieħu r-responsabbiltà jiġborhom, iqiegħdhom f’kategoriji u jikteb studju dwarhom ilkoll. Xogħol bħal dan jeħtieġ  isir fil-ġejjieni qarib. Nispiċċa billi nfakkar li l-kittieb u ħabib ta’ Kelinu Vella Haber, Paul P. Borg, fl-2003 ħareġ il-ktieb Kelinu Vella Haber - Ħidmietu u l-Moviment tal-Malti (Mizzi Design and Graphic Service). Dan il-volum jieħu s-sura ta’ bijografija, imma anki ta’ storja soċjali u lingwistika. Huwa maqsum f’erbatax-il taqsima u jtul mas-600 paġna, imma apparti t-tagħrif interessanti u siewi mibni b’reqqa u dettal, il-qarrej isib bosta ritratti tal-epoka, ittri, artikli u paġni minn ġurnali differenti, diplomi u ċertifikati li jlewnu ktieb voluminuż bħal dan.

Dan li ġej huwa parti minn diskors li jiena qrajt waqt Lejla Mużiko-Letterarja ta’ Ġieħ li l-Akkademja tal-Malti tellgħet f’Għawdex għal Kelinu Vella Haber, nhar id-29 ta’ Novembru, 2013.

Il-Poeżija ta’ Kelinu Vella Haber

Forsi lill-Baruni Kelinu Vella Haber ftit jafuh bħala poeta, imma dan ma jfissirx li poeta mhux. L-ewwel poeżija tiegħu kitibha fl-1936, bl-isem ta’ Fl-Ewwel Tqarbina – Jum il-Ferħ tat-Tfal Ċkejknin. Din kienet poeżija li kiteb għal ħuh Martin u kienet dehret f’Leħen il-Malti. Minn dak il-waqt ’il quddiem Kelinu kiteb mijiet ta’ poeżiji li bosta minnhom inkitbu f’riħ ta’ waqt kif spiss jistqarr huwa stess.

Ġużè Chetcuti fi Ħbiebi l-Awturi Maltin li ħareġ mill-PEG fl-1998 jikteb hekk: “KVH [...] ħadem f’ħafna attivitajiet soċjali u dan ix-xogħol tiegħu ta’ ġid għall-Ilsien Malti ilu sejjer sa minn qabel il-gwerra, sa mis-sena 1938 meta ħa d-diploma tal-ewwel premju f’Konkors tal-Poeżija mniedi mid-ditta The Imperial Trading Co.”, organizzat minn Romeo Psaila. (p. 369) Aktar ’il quddiem jikteb, “Ħa parti u rebaħ premji f’diversi Konkorsi tal-Poeżija [...] fost oħrajn il-Premju, l-Ewwel, li ħa fl-1942 fil-Konkors ta’ Poeżiji mniedi mill-Pronostku Malti; [u] diploma ta’ Tifħir fil-Konkors ta’ Ballati mniedi mill-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti fl-1943.” (p. 370)

F’dawn il-poeżiji ta’ Kelinu Vella Haber taħkem fuq kollox is-sinċerità, imma anki l-imħabba lejn il-familja u lejn dawk ta’ madwaru. Huma versi fuq kollox mimlijin hena li jfakkru f’waqtiet differenti, anki ta’ firda (bħall-mewt), imma li nkitbu dejjem minn perspettiva ottimista u li jnisslu tbissima f’min jaqrahom. Huma wkoll versi li jfakkru l-waqtiet żgħar u sempliċi, imma henjin, tal-ħajja. Is-sempliċità hi s-sigriet tal-kobor tal-versi ta’ Kelinu. Għall-Baruni Vella Haber il-kitba tal-poeżija hi dmir li l-poeta jħoss li jrid jaqdi biex wara jħossu ħieles.

Dwar il-poeżiji ta’ KVH kiteb ukoll Paul P. Borg fl-Appendiċi tal-bijografija Kelinu Vella Haber – Ħidmietu u l-Moviment tal Malti li ħareġ mill-Midsea fl-2003: “Huwa ħaddem ħafna varjetajiet ta’ versi bħalma huma l-lirika, il-ballata, is-sunett, il-kantilena u l-melodija. Versi rimati, versi maħlula u versi oħrajn. Saħansitra kiteb l-ewwel eżametri bil-Malti. Il-versi tiegħu huma ta’ suġġetti varji. Ta’ min jgħid, madankollu, li għadd ġmielu tal-versi tiegħu huma kitbiet okkażjonali ta’ familjari bħalma huma l-Ewwel Tqarbina jew il-Griżma tal-Isqof, iż-żwieġ u għeluq is-snin.” (p. 628) Paul P. Borg fl-istess Appendiċi jfakkar li KVH kiteb ukoll versi bl-Ingliż u bit-Taljan, u anki innijiet mużikali. (p. 629)

Fir-ritratt hawn fuq il-Baruni Kelinu Vella Haber jingħata tifkira f'għeluq il-mitt 

sena tiegħu mill-President tal-Akkademja tal-Malti, Olvin Vella, nhar id-29 ta' Novembru, 2013, 

fil-Ministeru għal Għawdex, Rabat, Għawdex.

Temi:

Fost il-varjetà ta’ temi li jispikkaw fil-versi tal-Baruni Vella Haber hemm l-imħabba, il-familja u t-twemmin. Tirrikorri spiss ir-relazzjoni missier/bint/iben, nannu/neputija/neputi, u dik bejn l-aħwa jew il-miżżewġin. Hawn naqraw ukoll versi li jirriflettu waqtiet ta’ ferħ bħal żwieġ, l-għaqda fost il-familja, l-ewwel tqarbina, u wild ġdid.

It-twemmin - L-imħabba hi wkoll dik lejn il-Madonna, u anki lejn Mons. Ġużeppi De Piro (meqjus bħala missier). Għadd ta’ poeżiji huma wkoll talba – eż. Il-Psiepes tal-Bejta hi talba għall-umiltà u l-armonija li tinsab sa fl-iċken ħlejjaq. Hemm reminixxenzi Franġiskani kontinwi fir-riferimenti għall-elementi naturali, imma anki reminixxenzi tal-versi ta’ Anton Buttigieg, anki hu mill-Qala. Ir-rabta ma’ poeti kontemporanji tinħass f’Ħolm fir-Ramla tan-Nadur – li timxi pari passu mal-versi ta’ Ġorġ Pisani, imma anki f’Il-Gelmus fl-imgħoddi u l-lum – saffika li tfakkar f’versi ta’ Ġorġ Zammit u Ġorġ Pisani.

Tema oħra li tirrikorri hi l-vjaġġ. Kelinu hu l-bniedem li vvjaġġa ħafna, iltaqa’ ma’ bosta ħbieb barranin u ra bosta meravilji, imma li l-hena jsibha dejjem “f’dari l-Gżira!” (Il-Qawsalla Tiegħi). Għalhekk bosta poeżiji tiegħu nkitbu fuq il-vapur bejn Malta u Għawdex, fuq tal-linja, jew fuq it-tren.

Versi oħrajn - Il-Baruni Vella Haber kiteb ukoll għadd ta’ eleġiji, poeżiji awtobijografiċi, versi enkomjastiċi u tal-okkażjoni, u oħrajn b’tema soċjali (eż. il-progress li rikeb lill-Maltin, it-tfajliet ommijiet, l-Insara tal-isem, il-klonazzjoni, il-ħtieġa li l-bniedem jagħraf il-limiti tiegħu). Element importanti huwa l-Istorja, marbuta maż-żminijiet pagani, il-miġja ta’ San Pawl, l-Assedju l-Kbir, il-Franċiżi, imma fuq kollox it-Tieni Gwerra Dinjija. Tinħass spiss ir-rabta bejn l-istorja pagana u dik nisranija u kontemporanja. Naqraw ukoll dwar l-istorja tan-Nadur, u l-mitoloġija. Kelinu għandu wkoll poeżiji dwar il-Kampjonat Dinji tal-Ballun (Messiku 1986), il-miniskirt u l-maxiskirt, dawn tal-aħħar mhux neqsin mill-element ironiku.

Struttura:

Il-varjetà tidher ukoll fuq livell ta’ metrika u prosodija. Metrikament jitħaddmu l-iktar il-kwartini bir-rima mqabbża (xi drabi anki l-ottavi). Insibu s-sunett Taljan u Ingliż, is-saffika, l-innu, il-ballata, u l-leġġenda. Din tal-aħħar tintrabat mat-twemmin u mal-Bibbja. Kelinu jirnexxilu jqiegħed f’versi sempliċi, sbieħ u mexxejja bosta mir-rakkonti bibliċi.  Interessanti huwa t-tħaddim ta’ dak li nsejjaħlu s-sunett estiż: xi drabi 4 kwartini u distiku finali (mibni fuq is-sunett Ingliż), u drabi oħra 3 kwartini u 2 terzini (mibni fuq is-sunett Taljan). Prosodikament Kelinu jħaddem l-ottonarji flimkien mal-endekasillabi u l-eżametri latini, l-ottonarji mal-kwaternarji, l-endekasillabu mad-dekasillabu u l-ottonarju, il-kwinarju, is-settenarju mal-endekasillabu, imma anki l-vers ħieles. Ir-ritmu jimxi id f’id mat-tema, eż. mgħaġġel biex jirrifletti l-enerġija u s-saħħa, imma anki ż-żmien li jiġri, xi drabi hu wkoll rifless tal-vjaġġ (eż. fuq it-tren) li matulu Kelinu jkun qed jikteb il-versi tiegħu.

Lessikalment il-versi tal-Baruni Vella Haber jixorbu mid-dinja naturali. Naqraw dwar bosta referenzi toponimiċi bħal Ta’ Pinu, il-Qala, iċ-Ċirkewwa, Ta’ Qassar, Kemmuna, l-Imġarr, ta’ Kordina, in-Nadur, tas-Simar, Daħlet Qorrot, iċ-Ċittadella, San Blass, u Gelmus. Spiss Kelinu jurina li hu mgħarraf sewwa dwar l-etimoloġija tal-ismijiet tal-postijiet.

Fir-ritratt tidher delegazzjoni mill-Kumitat tal-Għaqda Poeti Maltin li fl-1 ta' Ottubru, 2013, 

żaret lill-Baruni Kelinu Vella Haber fid-dar tiegħu u ppreżentatlu tifkira f'għeluq il-mitt sena tiegħu. 

Ta' min ifakkar li Kelinu Vella Haber kien maħtur Membru Onorarju tal-Għaqda Poeti Maltin 

fil-31 ta' Awwissu tal-2007, waqt Serata Mużiko-Letterarja fil-Ministeru għal Għawdex.

Peress li daqt jasal ix-xahar ta’ Frar li jfakkar il-miġja ta’ San Pawl f’Malta, hawn issibu poeżija li kiteb Kelinu Vella Haber u li dehret f’IL-QAWSALLA:

MELODIJA LIL SAN PAWL

Maltin ifirħu f’dan il-jum ta’ rebħ

jixraq li nagħtu lil S. Pawl kull sebħ!

Thennew l-għaliex S. Pawl ħeles lil Malta

kif missier sar li ma jintesa qatt:

Meta l-mewġ farrku mal-blat aħrax tagħna

rebaħ lill-għadu w, ’l Alla lilna radd.

Maltin ifirħu f’dan il-jum ta’ rebħ

jixraq li nagħtu lil San Pawl kull sebħ!

Ifirħu l-għaliex Pawlu qatt ma nsiena

lil Malta għamilha Bintu w lilna wlied:

Hu ġibed lejna l-ħarsa ħelwa t’Alla

b’daqshekk ħriġna aħna rebbeħin f’kull ġlied.

Maltin ifirħu f’dan il-jum ta’ rebħ!

Jixraq li nagħtu lil San Pawl kull sebħ!

Ejjew lil Belt inżejnu, nperpru l-bnadar

b’San Pawl, rebbieħa, nduru mat-triqat

Ejjew indoqqu l-baned u nifirħu

San Pawl Missierna jsaltan fil-ġemgħat.

Maltin ifirħu f’dan il-jum ta’ rebħ

jixraq li nagħtu lil San Pawl kull sebħ!

                                      (Il-Qawsalla, Frar, 1950)

Minn hawn nixtieq ngħaddi l-kondoljanzi tiegħi lill-familjari kollha tal-Baruni Kelinu Vella Haber. Agħtih Mulej il-mistrieħ ta' dejjem.

DA NON DIMENTICARE...

Eran centinaia, migliaia, eventualmente milioni

anime disgraziate ammassate in

lunghi vagoni assassini.

Eran centinaia, migliaia, eventualmente milioni

portati lontano, lasciando dietro solo

lunghe scie di fumo nero, ovvero,

spazi vuoti, deumanizzati

spazi abitati dall’assenza in assoluto

dove l’Assoluto era assente.

Eran centinaia, migliaia, eventualmente milioni

di uomini, donne, bambini

un unico destino, una solo punto fatale.

Arrivarono alla meta e non videro

né luce né vie d’uscita

ma solo la fine.

Eran centinaia, migliaia, eventualmente milioni

e le ultime cose da ricordare furono

un denso fumo nero

e la disperazione che gridava disperata.

Oggi solo la memoria

di centinaia, migliaia, eventualmente milioni

una memoria che pochi – o tanti? - vogliono eradicare.

Oggi solo un’immagine sfumata, sfuocata,

e un’umanità che dimentica

umanità degenerata.

Patrick Sammut

(28.01.2014)

Questa poesia si trova anche sul sito:
http://www.tellusfolio.it/index.php?prec=%2Findex.php&cmd=v&id=16967