1. X’tahseb dwar l-importanza li l-kittieb isemma lehnu rigward il-qirda tal-ambjent naturali, l-ingustizzja socjali u nuqqasijiet ohra bhal dawn? Li tkun qassis ixekkel jew isahhah dan id-dmir?Li tkun qassis ma jfissirx li tinghalaq fis-sagristija u tohrog minn hemm meta jsejhulek biss. Trid tkun kapaci tindiehes man-nies u thoss il-polz taghhom, tibki u tifrah maghhom, u tkun lest dejjem li taghti l-id il-lemenija bhala appogg u simpatija. Il-qassis ihoss li ghandu jsemma’ lehnu meta jara madwaru l-qerda tal-ambjent minn xi whud li ma jixbghux jieklu wehidhom b’xedaq wiehed u jaslu li ma jhallu xejn lil hadd, u l-ingustizzji socjali li huma kultant frott ta’ egoizmu sfrenat. Ghandu jipprova jeduka lill-poplu biex jirrispetta lilu nnifsu u lil ta’ madwaru, japprezza l-ftit hdura li fadal madwarna, u jkun habib tal-annimali li huma ghajnuna ghalina u ghall-ambjent. X’inhu pajjizna minghajr it-tpespis tal-ghasafar, minghajr il-pets li jimlew djarna, minghajr is-sbuhija ta’ bahar sabih u nadif, minghajr l-arja pura li nibilghu? Li tkun poeta u qassis fl-istess hin jintensifika din il-hidma u jaghmlek aktar konxju li l-hajja fuq din l-art hi qasira u ta’ min igawdiha sewwa mhux jisfruttaha ghal ghanijiet personali biss. Meta ha nitghallmu ngawdu l-ambjent u niehdu gost nimmedesimaw rwiehna man-natura? Jekk wiehed jaqra l-ewwel parti, dwar in-natura, tal-ktieb tieghi, L-Ghanja tac-Cinju jintebah mill-ewwel kemm hu ghal qalbi l-ambjent naturali, bhalma ntebah minnufih il-Prof. Joe Friggieri fid-dahla li ghamilli ghal dan il-ktieb. Joe dejjem emmen u stqarr li l-aqwa ekologisti huma l-poeti. Li tkun qassis ma jxekklekx, imma jgieghlek aktar tgholli lehnek u tirvilla meta tara l-ghawg! U tkun Ghawdxi iktar u iktar!
2. Hemm min jiddistingwi bejn poeta u versifikatur? Xi tghid dwar dan? Ghandhom dawn iz-zewg kategoriji jigu rrapprezentati f’gabra poetika unika?
Il-poeta jikteb f’versi mirqumin imnebbah mill-intellett u mill-kommozzjoni tal-qalb u tal-fantasija. Il-poeta, ukoll meta jikteb poeziji tal-okkazjoni, jikteb dak li jhoss u jikteb tajjeb. Hu perezempju lil Dun Karm. Kien jikteb poezija fis-sena lil San Pawl, imma kull poezija li kiteb ghandha hsieb qawwi u hemm warajha l-qalb tal-poeta. Jien ktibt ruxxmata ta’ poeziji okkazjonali, imma nista’ nghid b’wicci minn quddiem li jekk il-poezija ma tohrogx minn mohhi u aktar minn qalbi, ma nipprezentahiex lil dak li jkun. Kull poezija li ktibt dejjem harget mill-qalb u nhossha parti minni.
Il-versifikatur, li jikteb versi kif gie gie, basta jqabbel, insejjahlu poetastru jew poeta tal-habba gods, ghannej bla sengha u tat-tuzzani. Dan jikteb bla ma jhoss verament dak li qed jghid. Hemm berah kbir bejn dak li jhoss u dak li jikteb. Anki l-istess vers kultant ikun imqanzah u mhux naturali ghax ma jirfinax u ma jillimax dak li jikteb. Din it-tip ta’ kitba ma tridhiex fil-kotba tieghek!
3. Liema huma l-aspetti kurrenti li tikteb dwarhom? Liema forom ta’ kitba huma l-aktar ghal qalbek u ghaliex?
Jien nikteb fuq kull suggett u m’ghandix limitazzjonijiet. L-izghar haga jew sitwazzjoni li ssahharni, tnebbahni u tharrikni mill-indifferenza tieghi hi bizzejjed biex tkun suggett tal-fantasija tieghi. Naturalment hemm ukoll fatti u grajjiet li jigru madwarna ta’ kuljum, kemm dawk zghar li jolqtu l-individwu u kemm dawk kbar li jolqtu lill-massa li bla ma trid igeghluk tidhol dahla fik innifsek , u toqghod tahseb u thammem u jixeghlu bhal vampa nar il-fantasija. Il-poeta jimxi fit-triq mitluf fil-folla u hadd ma jintebah bih; hu jinduna b’kull mossa u azzjoni tal-bnedmin.
Il-vers l-iktar ghal qalbi hu l-endekasillabu jew il-vers tal-hdax. Darba, habibi Oliver Friggieri kien kiteb fuqi u qal li ha nibqa’ maghruf ghat-thaddim ta’ dan il-vers. Jigini naturali u spontanju. Dan il-vers armonjuz inhossu jdoqqli f’widnejja l-isbah muzika. Hemm ukoll il-vers tal-ghaxra li nuzah l-iktar meta nikteb xi innu.
4. Il-kittieb jixtieq ir-rispett min-naha tal-poplu. Imma qabelxejn dar-rispett ghandu jigi mill-istess kittieba kollegi tieghu. Kif tirreagixxi ghal dan?
Kif ghedtlek fuq, il-poeta ma tantx jaghti kas tal-kritika u ta’ x’jghidu n-nies, l-aqwa li joghxa jikteb u jhossu sodisfatt li qed jikkomunika ma’ xihadd, forsi abbli mieghu nnifsu stess! Imma, kulhadd jiehu gost li x-xoghol tieghu jigi apprezzat ghalkemm, il-poezija tfaqqrek ghax kulhadd irid jismaghha, imma ftit huma dawk li jixtru l-kotba tal-poezija. Meta mort insaqqaf wicci ghand librar ewlieni f’Malta biex inhallilu xi kotba ghall-bejgh, kien pront qalli : “Poezija, le”. U kien giebli l-ezempju ta’ poeta stabbilit Malti li kien ghadu kemm hallielu xi kotba tieghu u baqghu ma’ wiccu!
Imma minn shabek, poeti u kittieba, tistenna xi appogg u inkuraggament! Poeta li jghir hu poeta hazin! U kelli min ghenni u apprezza l-poeziji tieghi. Ninu Cremona kien jghidli kemm jiehu gost il-Prof. Aquilina bil-poeziji tieghi li kont nibghatlu minn Katanja u kien jippubblikahom f’Lehen il-Malti. Erin Serracino Inglott kien benefattur tieghi kbir u fil-ktejjeb tal-poeziji tieghi, Il-Bniedem Misteru, kitibli dahla qasira u qal : “Ftit u Tajjeb!”. Dun Philip Grech minn Haz-Zebbug, poeta li ma jaghmilx ghajb lil Dun Karm, u li kien jikkoregili l-ewwel poeziji li ktibt meta kont nistudja f’Pedara, Katanja, kien jaghmilli l-qalb u kont spiccajt niktiblu xi dahla ghall-kotba tieghu. Illum ukoll ghandi hafna poeti u kittieba li japprezzaw il-poeziji tieghi u biex insemmi ftit, hemm Patri Dijonisju Mintoff tal-Laboratorju tal-Paci li tant jiehu gost jaqra l-poeziji tieghi fuq ir-Radju, Joe Friggieri li ghogbu mill-qalb jiktibli dahla sabiha ghall-ktieb, L-Ghanja tac-Cinju, Gorg Saliba li spiss jippubblika poeziji tieghi fir-rivista Santa Rita, Francis Galea, Charles Flores, Joe Cassar, Charles B. Spiteri u ohrajn li napprezza dejjem l-ghajnuna siewja taghhom. L-Edituri Letterarji ta’ kull gazzetta bil-Malti li tohrog f’Malta, nista’ nghid li huma kollha hbieb sincieri tieghi. Ghax nghiduha kif inhi, poeta Ghawdxi, isibha ftit aktar difficli biex jistabbilizza ruhu!
5. Xi tghid dwar prohett li jigbor fih il-kitbiet rapprezentattivi tal-kittieba/poeti Ghawdxin matul is-sekli?
Tkun haga tassew sabiha li kieku kellna nigbru l-aqwa kitbiet tal-poeti u kittieba Ghawdxin fi ktieb. Jien ghandi hafna poeziji mxerrdin ’l hawn u ’l hinn f’diversi Antologiji Maltin. Kieku kull kittieb ihallas il-pagni tieghu, ma jbati hadd. Imma mbaghad, nistaqsi lili nnifsi ghaliex ahna l-Ghawdxin ghandna nizolaw ruhna aktar milli ahna, minn hutna poeti u kittieba Maltin. Ahna diga’ qed nghixu f’Ghawdex, barkun fil-Mediterran, u ghandna bzonn min jimbuttana u jaghmlilna l-qalb u mhux ninghalqu iktar fina nfusna; fl-ahhar mill-ahhar ahna bil-Malti niktbu u mhux bl-Ghawdxi; ara Sqallija hafna poeti u kittieba jiktbu bid-djalett taghhom u huma kburin.
6. Il-Knisja u l-bosta pubblikazzjonijiet ta’ rivisti religjuzi-kulturali fil-Gzejjer Maltin? Dawn donnhom jikkumpensaw ghan-nuqqasijiet li jinhassu sewwa fejn jidhlu gurnali politici u partigjani. Kif tirreagixxi ghal kumment bhal dan?
Il-Knisja minn dejjem kienet favur il-kultura anki jekk kien hemm zmien meta, perezemplu, qaghdet daqsxejn lura u ccensurat certi kitbiet. Kien hemm zmien li perezempju, li tmur l-opra kien ipprojbit specjalment ghan-nies tal-Knisja. Imma dawk kienu zminijiet ohra. Illum il-gurnata, il-Knisja qieghda fuq quddiem nett f’dak li hu progress. Il-bniedem gie mahluq biex ikun hieles u jirraguna b’mohhu, basta dan ikun jahdem sew! Fil-letteratura Maltija nsibu ruxxmata ta’ qassisin, religjuzi u membri ta’ ghaqdiet ohra tal-Knisja li ghamlu isem kbir f’kull qasam tas-socjetà.
Issa trid tqis li certi gazzetti politici huma aktar medhijin fil-politika u fil-kronaka u ma tantx ihallu spazju ghal artikli fuq suggetti ohra. Ir-rivisti tal-Knisja ma jridux jaqghu fl-istess zball, imma jaghtu aktar spazju ghal ideat diversi u jaghmlu l-wisa’ ghal artikli u poeziji fuq kull suggett!
7. Liema huma l-pubblikazzjonijiet ewlenin tieghek? Progetti ghall-gejjieni?
Nahseb li kieku kelli nigbor il-poeziji kollha li ktibt u li huma mxerrdin f’Antologiji, kont nimla kemm-il volum. L-istess nghid ghall-artikli u l-ittri li ktibt. Wara li miet Dun Bosco, is-Salesjani gabru erba’ volumi ta’ ittri li kien kiteb, u ghad hemm izjed u izjed x’jingabar. Il-letteratura Maltija hi fqira fl-epistemarji. Il-poeta, anki meta jikteb semplici ittra, idahhal fiha elementi poetici bla ma jrid. Min-naha l-ohra, meta wiehed jikteb ittra hu iktar hieles li jesprini lilu nnifsu u jikxef in-natural tieghu. Jien ghandi hafna ghal qalbi, Il-Bniedem Misteru u L-Ghanja tac-Cinju, li fihom ghandek issib lili nnifsi b’lahmi u xahmi. Ghall-gejjieni, nixtieq li nigbor aktar poeziji, u ghandi hafna li ghadhom ma rawx id-dawl tax-xemx, u forsi, min jaf, nippubblika xi trattat tat-Teologija ghall-istudenti.
8. Inti u r-relazzjoni tieghek mal-Kanonku Joe Mejlak. Xi tghid dwar dan?
Konna hbieb tat-tfulija u taz-zghuzija u nista’ nghid, anki tax-xjuhija. Mhux l-iskola li laqqghetna u ghaqqditna flimkien, ghax hu kien imur l-Lyceum u jien is-Seminarju. Konna nilteqghu fl-Oratorju Don Bosco tar-Rabat ta’ Ghawdex li fi zmienna kien centru kbir u minn fejn hargu l-irgiel tal-lum. Il-palk kien l-aktar li jghaqqadna. Konna waqqafna l-Kumpanija San Domenico Savio, ghalina z-zghazagh, ghalkemm konna nahdmu partijiet anki principali mal-Kumanija tal-kbar Don Bosco. Niftakar li meta gejna biex naghtu l-isem lil din il-kumpanija hekk imsejha taz-zghar, Joe ried isemmiha Piccoli Fiori ghax kien iffissat f’dak kollu li kien Taljan u jien ikkonvincejtu b’ittra (min jaf x’sar minnha!), li kien iktar jixraq li nsemmuha ghal San Domenico Savio anki minhabba li dak iz-zmien l-Oratorju kien immexxi mis-Salesjani. Permezz tal-palk konna sirna midhla wkoll ta’ qassisin kbar ta’ zmienna, fosthom Dun Frangisk Scicluna u Mons. Tarcisju Gatt. Dun Frangisk kien is-suggeritur taghna u tal-kbar u Dun Tarcis kien dejjem jappoggjana u jigi maghna kulfejn konna mmorru nahdmu xi dramm jew kummiedja. Il-mewt ghal gharrieda fejn il-bahar f’Marsalforn ta’ Dun Frangisk Scicluna fl-1962, kienet hasdet lil kulhadd, mod specjali lilna, ghax Dun Frangisk kien kollox ghalina. Kien hu li kien johodna passiggati kbar u jhallsilna xi ikla fit-Tnejn tal-Karnival u fil-vaganzi. Jien u Joe bqajna hbieb sa mewtu, anki din habta u sabta. Kien joqghod tefgha ta’ gebla mid-dar tieghi u kont naghmel parlati shah mieghu fuq il-poezija li kienet hekk ghal qalbna. Meta qaddisna, ktibna poezija lil xulxin. Joe ghadu u jibqa’ f’qalbi bhala l-poeta-qassis u l-akbar habib tieghi.
Ghad Nizfnu…
lil tfajla li qatt ma mxiet
Ghad nizfnu, Int u Jiena
iz-zifna tal-imhabba
f’merghat hadrana
qalb ward, gargir u l-ahmar tal-peprina
f’ghelieqi kbar sax-xefaq
taht sigar twal jintilfu fis-smewwiet!
Ghad nizfnu, Int u Jiena
il-waltz tal-hajja
bla dellijiet
fuq il-hotbiet bajdana.
Ghad nizfnu t-tnejn flimkien
fid-Disco tal-eternita`
li ma jintefa qatt…
Int u Jien!
Rabat Ghawdex, 1990
