Joe Saliba twieled Birkirkara fl-1941 u emigra ma’
familtu għall-Awstralja fl-1959. Kien impjegat bħala Emergency Teacher f’Malta u
skrivan fl-Awstralja. Miżewweġ b’erbat itfal. Ippubblika sitt kotba ta’ poeżiji
bil-Malti, ieħor bl-Ingliż u traduzzjoni ta’ The Prophet (1971), barra
mill-kontribut tiegħu f’għadd ta’ antoloġiji ewlenin. Ara l-blog: http://joesalibaaustralia.blogspot.com/
“Is-saħħa ta’ Saliba qiegħda fil-poeżiji konċiżi. Għalkemm qosra, jieħdu ħafna iktar ħin biex wieħed jiddiġerixxihom. Iħalluk tistaqsi, tħabbel rasek, tipprova tifhem u tfittex dak li jrid jgħid il-poeta. Hemm ukoll is-sinċerità diretta ta’ Saliba li xi drabi teħtieġ ukoll kuraġġ għax taf iddarras lil ċerti qarrejja. Forsi hu minħabba f’hekk li f’Imqass jikteb, “l-agħar jien bi lsieni mqass”. Fuq kollox ma ninsewx li Joe Saliba huwa wieħed minn dawk l-ilħna li tbiegħdu kemm spazjalment kif ukoll temporalment mill-gżejjer Maltin, imma li għadhom jgħannu b’ilsien art twelidhom. SANTWARJU għalhekk huwa eżempju ħaj ieħor tal-letteratura Maltija li qed tiġi miktuba llum lil hinn minn art tweildna. Id-demm qatt ma jsir semm.” (Kument kritiku minn Patrick Sammut)
1.
Kemm ilek ma tinżel Malta?
L-ewwel darba li nżilt kienet fl-1967 biex nippubblika
t-tieni damma ta’ poeżiji tiegħi bl-isem Ferħ,
Biki u Poeżija u dik il-ħabta ma kontx miżżewweġ. Qattajt sitt xhur Malta.
Inzilt Malta ma’ marti għat-tieni darba fl-2006/2007 u domna hemm erba’ xhur.
2.
X’inhu dak li jġagħlek tkompli tikteb b’ilsien
art twelidek u mhux bl-ilsien tal-pajjiż li laqgħek? Jista’ din l-għażla tkun
pont bejn iż-żewġ gżejjer, u anki bejn imgħoddi u preżent?
Emminni ma nafx għaliex għażilt
u ddeċidejt li nibqa’ nikteb bil-Malti aktar minn bl-Ingliż. Kultant
jisgħobbija li ma ndenjajtx nieħu aktar interess fil-kitba bl-Ingliż għalkemm
għandi għadd ta’ poeżiji bl-Ingliż. Kont ħriġt ktejjeb ta’ poeżiji bl-Ingliż
jismu Lamentations of a Happy Man (1989).
Dan l-aħħar ġbart għall-gost tiegħi dawn il-poeżiji u oħrajn ġodda u semmejt
dal-manuskritt Chant of the Bacchants and
other Diversions. Għandi xogħlijiet oħra, manuskritti, bl-Ingliż ta’ proża,
partikolarment, żewġ kollezzjonijiet ta’ esejs. Mhux bi ħsiebni nippubblikahom
għaliex saħħti mhijiex kif nixtieqha.
Nikteb bil-Malti għaliex
aktar inħossni komdu bih. Kif tista’ timmaġina, jiena mdawwar bil-lingwa
Ingliża: ġo dari (fejn marti hija Ingliża/Awstraljana u wliedi ma jitkellmux
bil-Malti) u kulfejn inkun. Ftit huma l-poeżiji tiegħi li jdoqqu u jinħassu li
setgħu nkitbu minn xi ħadd Ingliż. Din hija xi ħaġa li l-poeti Maltin ġewwa
Malta jridu joqogħdu attenti għaliha. Jekk jaħsbu li meta jiktbu l-versi
tagħhom bl-Ingliż ikunu tassew ħarġu bi vrus li jdoqqu bl-ispirtu u t-ton
verament tal-lingwa Ingliża, aktarx li jmorru żmerċ. Ir-riżultat sikwit ikun
poeżija sfurzata u nieqsa mill-elementi sottili tal-ilsien Ingliż u
l-espressjoni friska u mexxejja. Dan jgħodd aktar għall-poeżija milli
għall-proża. Wara kollox mhumiex il-grammatika u s-sintassi tajbin li joħolqu
poeżija attraenti u memorabbli.
Fuq is-suġġett li semmejtli
inti tal-possibiltà fis-simbolu ta’ “pont” bejn iż-żewġ pajjiżi u bejn il-passat u l-preżent, ngħid dan li
ġej. Li bqajt nikteb bil-Malti aktar mill-Ingliż mhuwiex xi fenomenu
straordinarju. Fil-każ tiegħi kienet l-imħabba u l-ġibda li dejjem kelli lejn
l-ilsien sabiħ tagħna li baqgħu jmexxuni fit-triq li għażilt tal-poeżija. U
meta kont student Liċeali kelli lil Karmenu Vassallo li dejjem kien iħeġġiġni
biex ngħożż ilsienna. Naħseb b’dal-ħajku li ġej nesprimi l-atteġġjament li ma nonsqux li
nżommu lejn pajjiżna u l-lingwa, allavolja mal-mixja tas-snin din ir-rabta
kultant tmajna (kif ġara lili f’dawn l-aħħar ħames snin) u ma tibqax l-istess:
Ġo demmu
l-bniedem
għandu
ftit mill-allat
ta' art twelidu.
3.
Kif jarawha lil Malta persuni bħalek li bejnhom u art twelidhom hemm distanzi kemm
fiżiċi kif ukoll temporali kbar?
Ma nistax nitkellem f’isem ħaddieħor. Naf xi Maltin li
jmorru jżuru Malta regolarment. Xi wħud kull sena. Min imur iżur il-familji li
ħalla warajh u min għall-imkejjen sbieħ li kien jaf hemm. Oħrajn għalihom Malta
ma tfisser assulutament xejn, speċjalment għal dawk li ġew hawn meta kienu
żgħar jew twieldu hawn.
Jiena ninsab f’pożizzjoni ferm differenti. Wara 52 sena
li ili hawn, issa wasalt f’estremità li ma baqa’ xejn ġewwa Malta li nagħżel
fuq dak li għandi u nista’ nsib hawn. Hemmhekk baqagħli xi kuġini u ħbieb li
sikwit naħseb fihom. Hawn għandi l-familja, il-fulkru ta’ ħajti, u magħha nżid
ir-reliġjon ġdida li ħaddant sena u nofs wara li wasalt hawn. U billi f’ħajti
l-letterarura hija parti kbira, inżid ngħid, li xi kittieba Maltin li kelli
fiduċja fihom urewni bi kliemhom u bl-imġieba tagħhom li mhumiex nies li nista’
nafda fihom għaliex mhumiex sinċiera. Lil dawn in-nies mgħandix x’nambihom. Pereżemju,
wieħed poeta u rumanzier Malti famuż, wara li kif talabni u jiena qdejtu u
bgħattlu lista ta’ kull ġurnal letterarju li għandna hawn biex forsi hu
jitħajjar jikteb fihom, meta tlabtu jsibli l-ismijiet tal-pubblikaturi f’Malta,
ma qdinix, anzi qalli li nista’ nsib il-lista fuq l-internet. Thanks for nothing!
Ħaġa oħra li ddarrassni. Fil-kamp letterarju u
lingwistiku ġewwa Malta għal dawn l-aħħar għaxar snin innotajt żbilanċ eżaġerat bejn il-gruppi u l-klikek
ta’ kittieba li hemm. Għall-kuntrarju taż-żminijiet tal-Moviment Qawmien
Letterarju, meta l-pijunieri prinċipali tiegħu ħadmu flimkien u mingħajr
interessi personali, f’dawn l-aħħar ftit snin, nibtu tliet klikek ta’ kittiebu
fejn kull membru jressaq in-nar lejn
xawwatu. Kulħadd jaħseb biss għalih u għall-ħbieb ta’ madwaru! Dawn huma,
il-klikka tal-kittieba poeti u prożaturi li jaħdmu bħala tradutturi mal-Unjoni
Ewropea. Imbagħad il-grupp ta’ akkademiċi universitarji, dutturi u professuri,
li jużaw imriewaħ kbar fuq sħabhom. Wara tiġi klikka oħra ta’ individwi li
l-għan ewlieni tagħhom hu li jxerrdu x-xogħol tagħhom (biss) bis-saħħa ta’
traduzzjonijiet f’lingwi Ewropej. Ma’ dawn li semmejt inżid il-lingwisti li
jidhru li daħħlu f’moħħhom li ftit li xejn sar qabilhom għall-ġid tal-lingwa
Maltija u b’hekk warrbu jew insew l-ewwel pijunieri. U fuq kollox jemmnu u
jsostnu li dak li jiddeċiedu huma fuqu huwa “is-sewwa u xejn iżjed ħlief
is-sewwa!” Lil dawn ngħidilhom, kif ngħidu hawn, “Give me a break, mate.”
Mela, tgħidli x’taħti Malta? Ngħidlek li n-nies u mhux
il-pajjiż li warrabt mir-reġistru ta’ dak li nħobb nimmedita fuqu. Agħtini l-Barrakka
Ta’ Fuq u Marsaxlokk u ħallini nogħxa b’dawk id-dehriet relessanti u
inimitabbli!
4.
L-antoloġija poetika ta’ qabel din kienet ULURU. Din l-aktar reċenti jisimha SANTWARJU. Għaliex din l-għażla ta’
titli? X’hemm warajhom?
Il-ktieb semmejtu ULURU, l-isem tal-monolit ġgantesk
f’nofs l-Awstralja, bħala simbolu tal-fatt li aħna l-Maltin fl-Awstralja
għandna l-identità speċifika tagħna u bl-ebda mod ma niddependu fuq il-mexxejja
Maltin li kultant jiġu jżuruna għall-kirjanza u mhux għax iħobbuna. B’hekk stajt
nirriffletti fuq kif f’dawn l-aħħar ftit snin bdejt inħossni fir-rabtiet li
kelli lejn Malta u dak li huwa Malti, l-aktar għaliex ħassejt li għalija kien
wasal iż-żmien li naqta’ b’xi mod il-kurdun emozzjonali lejn pajjiżi b’dak
kollu li beda jdejjaqni, bħall-politika, is-sens ta’ Malta “ward u żahar”, l-isbaħ ġżira fil-Mediterran
eċċetra eċċetra.
L-aħħar ktieb SANTWARJU intitolat hekk għax dejjem
ħassejt li l-kitba tal-poeżija fiha nfisha tfarraġni, isserraħni, tagħtini
refuġju emozzjonali u spiritwali, kif wieħed jista’ jsib dan kollu meta jidħol
f’santwarju fiżiku. U r-raġuni l-oħra aktarx hi li dan huwa l-aħħar ktieb li
nkun ħriġt u b’hekk inkun tajt l-aħħar tislima lill-Poeżija.
5.
X’differenza hemm għalik bejn li tkun reliġjuż u
li tkun spiritwali? Kif tiddefenixxi lilek innifsek?
Kif nifhimha jien, ir-reliġjon, jew aħjar, parti minnha,
hija damma jew lista ta’ twemmin, ftit li xejn akkademiċi, li wieħed jistudja u
jitgħallem, kif konna nagħmlu aħna meta konna żgħar nitgħallmu bil-kantaliena
l-katekiżmu. L-ispiritwali nsibuh fuq pjan differenti, ħwejjeġ u ħsus u
esperjenzi tal-ispirtu, dak kollu li jqanqalna emozzjonalment biex nippruvaw
nakkwistaw sens ta’ hena, trankwillità, sliema u barka ġewwiena fl-imħabba
t’Alla.
Kif diġà għedtlek, jiena bdilt ir-reliġjon Kattolika meta
kelli għoxrin sena u ħaddant b’qalbi
kollha l-istudju intensiv tal-Bibbja. Erġajt tgħammidt u bqajt nistudja.
6.
Il-poeżija mhix biss metafora, espressjoni ta’
ħsus differenti, u logħob prestiġġjuż bil-kliem u l-ħsejjes, imma anki arma li
biha tgħaddi messaġġ. Kif tirreaġizzi għal dan? Fejn tidħol il-poeżija tiegħek
f’dar-rigward?
Kull poeżija li ktibt
ktibtha bla ma kelli l-intenzjoni li nużaha bħala arma jew messaġġ personali.
Ftit huma l-poeżiji li ktibt li qanqlu f’xi qarrejja Mużewmin sens ta’ rabja
kontrija. Ftit versi ’l hemm u ’l hawn ġew interpretati bħala tmaqdir.
7.
Mil-lat ta’ lehma x’jista’ jkun hemm f’Malta li ma ssibx fl-Awstralja, u
viċi-versa?
Din tema vasta. Kull grupp ta’ nies, kull raħal jew belt,
kull pajjiż jew kontinent, kollha kemm huma għandhom dak li huwa simili jew
b’xi varjanti. U hemm dak li huwa ferm differenti bejniethom. U n-nies infushom
li jgħixu f’dawn il-lokalitajiet issibilhom ukoll is-simili u d-differenti. Naħseb
jien li l-istorja jew il-ġrajjiet tal-Awstralja u ta’ Malta huma tant
differenti minn xulxin li jkun impossibli li nelenka l-effetti li dawn ħallew
fiż-żewġ pajjiżi. Fattur prominenti bejn iż-żewġ lokalitajiet huwa l-wisa’,
il-kobor tal-Awstralja, li jissemma’ wkoll fl-innu nazzjonali Awstraljan.
L-ambjent Awstraljan huwa tant differenti minn ta’ Malta li xi poeti Maltin
fl-Awstralja inkludewh fil-versi tagħhom.
8.
Minkejja l-bogħod li jifirdek minn art twelidek
tinħass fi vrusek ħakma tal-ilsien Malti, l-aktar dak safi. Xi tgħid dwar dan?
L-esperjenza Awstraljana kif tinfluwenzak fuq livell lingwistiku meta tiġi biex
tikteb?
Dan is-suġġett tkellimna
fuqu qabel. Is-safa tal-ilsien Malti li nħaddem dejjem għoddejtu normali
għalija għax dejjem niftakarni nitkellem hekk. Imbagħad meta tidħol il-poeżija
aktar u aktar. Twelidt Birkirkara u f’żgħożiti niftakar lil dawk ta’ madwari
jitħaddtu kif nitħaddet jien issa. Wieħed minn nanniet kien bidwi u l-ieħor
bennej. Ommi kienet taħdem ir-rakkmu u missieri żebbiegħ. Forsi kollha
influwenzawni. L-Ingliż li nitkellem bih jien hawn huwa ftit differenti minn
dak ta’ marti u wliedi. M’iniex midħla sewwa tal-kollokwaliżmi li jużaw huma.
Billi sikwit nipprietka u naqra l-Bibbja għall-gongregazzjoni tal-membri
tal-knisja tagħna akkwestajt esperjenza biżżejjed għall-qari tajjeb bl-Ingliż.
9.
X’jagħmel Joe Saliba meta ma jkunx qed jikteb
il-poeżija?
Nistudja l-Bibbja u mmur il-knisja. M’għadnix naqra lejl
u nhar bħalma kont għax għajnejja ma jtunix. Meta ma tantx inkun magħdur inħobb
immur nistad. Nieħdu daqs erba’ sigħat sewqan biex naslu. Meta nista’ nattenda
wkoll għal-laqgħat letterarji tal-Maltese Literature Group. Inqatta’ ftit ħin
kuljum fuq il-kompjuter. Immur inżur regolarment lil uliedna u t-tfal tagħhom,
jonkella jiġu huma għandna. Insomma, dejjem sejjer b’xi ħaġa jew oħra.
10.
Proġetti għall-ġejjieni?
Proġetti fissi mgħandix. Qed
niġbor ix-xogħlijiet kollha li ħriġt, poeżija u proża, biex ma jkunux imferrxin
u nżomm kopja tagħhom jew manuskritt. X’se jsir minn dawn il-kitbiet wara li
niġi fix-xejn ma nafx. Tajjeb li ma nkunx nista’ nara, nisma’ jew inħoss għax
il-mejjet mejjet u ma jkunx jaf x’qed jiġri madwaru kif se jiġri lili.
Poeżiji ta’ Joe Saliba:
SEĦER, HENA u DMUGĦ
Lill-imħabba ma nafx x’naqbad ngħidilha.
Mhux darba u tnejn nibbxitni
u fejn riedet ġabitni
sakemm telqet mnejn ġiet imbenġla u mtabbgħa.
Imm’għalija
se nżomm xi ftit sigrieti.
Ikkumpatuwni.
L-ittri merfugħa u r-ritratti mwarrba.
Mhumiex qegħdin fil-kxaxen jew fil-kaxex,
jew f’sejf il-bank.
Qfilthom fil-qiegħ ta’ qalbi.
Hawnhekk inżomm il-lista ta’ mħabbieti:
uċuħ li ma xjaħux kif ġara lili.
Għax fejn tistkenn l-imħabba
seħer, hena u dmugħ.
23.11.2008
EŻERĊIZZJU
JUNGJAN
Qabel ma nżilt f’ġuf ommi biex ninħema
naħseb li kont għasfur għax
sikwit noħlom
li qed intir. Skont Jung dan
jippreżenta
il-kollettiv fil-ħsieb ta’ dawk
li jsostnu
li għandhom f’moħħhom xi
missjoni għad-dinja,
u jħobbu l-fama u l’huma
superjuri
fuq dawk li ma jtirux. Carl
Jung hekk emmen.
Jekk hu kien hekk, jiena
m’iniex, tafuni.
U jekk xi darba kont għasfur,
emmnuni,
aktarx kont bilbla u mhux tajra
tal-priża.
11.1.2010
