Intervistat Frank Zammit (Awstralja)

F’rabta mal-ġabra ta’ ħajku tiegħu Qwiel minn Fomm l-Imġarrab (Pubblikazzjoni taċ-Ċentru Malti La Valette, NSW, 2010)

Frank Zammit twieled Għawdex fl-1944 u trabba l-Marsa. Emigra lejn l-Awstralja fl-1965. Studja f’livell terzjarju f’oqsma bħalma huma l-amministrazzjoni u l-ġurnaliżmu u sa minn kmieni ħabrek għat-tagħlim tal-Malti, l-aktar fost it-tfal u ż-żgħażagħ. Huwa membru tal-Akkademja tal-Malti, awtur ta’ pubblikazzjoniiet differenti u ko-awtur ta’ għadd ta’ antoloġiji f’Malta u fl-Awstralja. Huwa awtur, traduttur u xandar ta’ bosta kitbiet, artikli u dokumenti governattivi fl-Awstralja, u fundatur tal-Għaqda Kulturali Maltija ta’ NSW. Għamel xi żmien jgħallem fil-Kulleġġ ta’ De La Salle fil-Kottonera u jħobb iżur lil art twelidu regolarment.

1. Frank Zammit u l-volum tal-poeżiji tiegħu Bejn Żewġ Gżejjer. Ma’ xiex jiltaqa’ l-qarrej ta’ ġabra bħal din?

Il-ġabra tal-ewwel poeżiji tiegħi (1957-1995) Bejn Żewġ Gżiriet, mhi xejn ħlief djarju ta’ dak li laqatni f’ħajti matul dak iż-żmien. Il-biċċa l-kbira kienu esperjenzi personali u l-bqija riflessjonijiet ta’ dak li kien qiegħed jiġri madwari u madwar id-dinja fl-istess żmien. Ktibt l-ewwel poeżiji meta kelli tlettax-il sena u li kien għalija dawk tal-bidu ma kontx nippubblikahom li ma kenitx l-insistenza tal-ħabib tal-qalb tiegħi, il-mibki Valentin V. Barbara, li ndenja ruħu jħejjili dan ix-xogħol ta’ seba’ mitt paġna bil-kompjuter, lest għat-tbigħ.

2. Bosta snin wara ppubblikajt il-ġabra ta’ 1100 ħajku. Minn fejn twieldet din il-ġibda lejn dan il-ġeneru?

Il-ħajku laqatni l-aktar meta rrealizzajt li mhu xejn ħlief il-ġabra fil-qosor tal-‘ħsieb’ ta’ poeżija itwal. Meta konna l-iskola l-għalliem kien jistaqsina: “X’inhu l-ħsieb ta’ din il-poeżija?” Dak li hu essenzjalment il-ħajku, il-ħsieb miġbur fil-qosor u mqiegħed teknikament f’forma unika ta’ poeżija.

3. X’għandu l-ħajku li l-poeżija m’għandhiex?

Għalija l-ħajku jiddifferixxi mill-biċċa l-kbira ta’ forom oħra ta’ poeżija billi jagħti aktar xogħol lill-qarrej; għaliex kull qarrej ikollu jfittex hu nnifsu x’hemm aktar wara dawk is-sbatax-il sillaba. L-awtur jagħti biss ħjiel. U aktar minn hekk, qarrejja diversi jistgħu jinterpretaw l-istess ħajku differenti minn xulxin, u kultant anki bil-maqlub ta’ dak li kellu f’moħħu l-awtur!

4. Tinħass sewwa r-rabta tiegħek ma’ Malta minkejja li ilek snin sħaħ tgħix fl-Awstralja. Xi tgħid dwar dan?

Ir-rabta ta’ Malta twieldet u trabbiet miegħi. Għalija hija ħaġa naturali li wieħed iħobb lil art twelidu. Iżda nammetti wkoll li bħala emigrant kelli l-opportunità u l-vantaġġ li nħares mill-bogħod lejn Malta u nirrifletti aktar fil-fond sakemm irrealizzajt li fiċ-ċokon tagħha, Malta, mhux m’għandhiex minn xiex tistħi, iżda għall-kuntrarju, għandha wisq biex tiftaħar, kemm storikament kif ukoll kulturalment u ġeografikament u fuq kollox għax għandha l-akbar wirt nobbli fl-ilsien ewlieni. Fix-xogħlijiet tiegħi wieħed sikwit isib kritika rigward politikanti u sistemi soċjali Maltin (u Awstraljani); iżda din mhix ġejja minn nuqqas ta’ rispett jew tmaqdir lejn art twelidi, anzi minn xewqa mħeġġa li l-qarrej jagħti sehmu biex in-nuqqasijiet jonqsu b’risq il-ġid ta’ niesi u l-ġieħ ta’ ommi Malta.

5. Liema huma dawk il-waqtiet meta tikteb il-ħajku? U fejn eżattament?

Il-kelma ‘tikteb’ hawn hija speċifika wisq, għax ħafna drabi nikteb dwar ħsieb li jkun ġieni waqt li qiegħed insuq il-karozza, jew waqt laqgħa amministrattiva jew soċjali. Qatt ma noqgħod bilqegħda u nistenna l-Muża tinżel ħdejja biex tnebbaħni x’għandi nikteb. U hawn nistqarr id-dejn kbir li għandi lejn ix-xjuħ tagħna, li waqt li nkun qiegħed inwettaq dmiri magħhom bħala interpretu, ta’ sikwit, bi kliemhom jew b’imġibithom jimpressjonawni, u allura jnebbħuni b’dak li għandi nikteb. Imbagħad, il-kitba attwali x’aktarx li ssir fil-kantin ta’ xi sptar, fuq sarvetta tal-karti waqt li nkun qiegħed nistenna bejn appuntament u ieħor matul ix-xogħol tiegħi bħala interpretu.

6. Temmen li l-ħajku fil-qosor tiegħu jista’ jilħaq l-universalità? X’tifhem eżattament bih terminu bħal dan?

Bil-kelma ‘universalità’ hawn nifhem ‘dwar kollox u għal kulħadd’. U hawn infakkar li ma kenitx l-intenzjoni tal-għorrief Ġappuniżi li ħalqu l-ħajku li dan jista’ jintuża għal kull suġġett; għall-kuntrarju, huma sawru lista sħiħa ta’ eċċezzjonijiet ta’ suġġetti u etika preskritta. Dawn maż-żmien twarrbu minn poeti barranin, u jien ukoll injorajthom fil-ħajku tiegħi. Iżda niddubita jekk il-ħajku hux għal kulħadd, għax jekk il-qarrej ma jkunx ippreparat jew kapaċi jipparteċipa attivament biex jimla l-vojt li ħalla l-awtur, ħafna drabi ma japprezzax il-valur tal-ħajku. Mela l-ħajku mhux għall-qarrej għażżien jew mgħaġġel.

7. Fit-titlu tal-ktieb hemm il-kelma “Qwiel”. X’għandhom in komuni l-qwiel u l-ħajku?

Il-kelma ‘qwiel’ hija l-plural ta’ ‘qawl’, li ġejja mill-verb ‘qal’. Mela ‘Qwiel’ fit-titlu tfisser x’qal Frank Zammit. Il-qwiel u l-ħajku jaqblu fil-qosor tal-espressjoni u fis-sottilità u l-metafora li sikwit jeżistu fit-tnejn. Kumbinazzjoni, Dr (Fr.) Victor Shields, MSSP, waqt li kien qiegħed iwieġeb xi mistoqsijiet mis-semmiegħa tar-Radju SBS, (billi kien għadu kif nieda żewġ DVD’s dwar il-qwiel qodma Maltin), xiħadd staqsieh kif qatt għad ħadd ma kiteb xi qwiel ġodda. Filgħaxija ċempilt lil Dr. Shields f’Melbourne u informajtu bil-ktieb ġdid fjamant tiegħi. Tgħidx kemm daħak u interessa ruħu u talabni nibgħatlu kopja. Ftit jiem wara ċempilli u qalli kemm ħa gost jaqrah u ħeġġiġni biex nikteb aktar.

8. Kemm tħoss li l-ħajku jadatta lilu nnifsu għall-ilsien Malti?

Jiena għandi fiduċja kbira fl-ilsien Malti u ma nara assolutament l-ebda żvantaġġ biex nużah għall-ħajku, anzi nazzarda ngħid li l-ħajku donnu nħalaq għall-Malti!

9. Kif laqgħu l-qarrejja tiegħek il-poeżiji tiegħek vis-a-vis il-ħajku tiegħek?

Ikolli nistqarr li l-poeżija u l-produzzjonijiet poetiċi l-oħra tiegħi kienu ntlaqgħu aħjar mill-ħajku minn ċerti qarrejja hawn fl-Awstralja. M’iniex sorpriż b’dan, għax wieħed irid jifhem li l-biċċa l-kbira tal-emigranti bikrin t’hawn ma kellhomx ix-xorti li jkomplu sal-kors tal-iskola sekondarja f’Malta, allura dawn għandhom ħtieġa ta’ sforz akbar biex jixtarru l-ħajku u japprezzawh kif jixraqlu. F’Malta, matul ix-xahrejn li domt hemm wara l-pubblikazzjoni, l-impatt kien wisq aktar immedjat u inkuraġġanti, kemm mill-akkademiċi kif ukoll mill-qarrejja inġenerali. Fraħt ħafna li kemm f’Malta kif ukoll fl-Awstralja xi ġurnalisti talbuni l-permess biex minn żmien għal żmien jużaw il-‘Qwiel’ tiegħi fil-programmi tagħhom tar-radju u tat-televixin.

10. Tħoss li hemm rabta diretta bejn il-qosor, jew aħjar, il-konċiżjoni tal-ħajku, u d-dinja mgħaġġla tal-lum?

Naħseb li din il-mistoqsija diġà weġibtha biċċa biċċa fit-tweġibiet l-oħra t’hawn fuq. Ma naħsibx li l-ħajku huwa dak it-tip ta’ espressjoni li tista’ tagħtiha daqqa t’għajn u twarrabha, kif forsi tista’ tagħmel b’kitba oħra mingħajr ma titlef is-sens tagħha. Infatti hija proċedura internazzjonali li meta l-ħajku jinqara f’laqgħat letterarji pubbliċi, jinqara darbtejn wara xulxin, biex l-udjenza jkollha ċans tixtarr u tinterpreta l-kontenut individwalment. Mela l-fatt li l-ħajku jinkiteb f’forma konċiża, bl-ebda mod ma jfisser li dan sejjer joffri xi vantaġġ lil min m’għandux żmien ‘x’jitlef’ fil-qari! Wara kollox il-ħajku twieled fis-sittax-il seklu, meta l-ħajja ma kenitx mgħaġġla bħal-lum, speċjalment fil-Ġappun!

11. Proġetti għall-ġejjieni fil-qasam tal-kitba u l-pubblikazzjoni?

Għandi bosta mijiet ta’ poeżiji bil-Malti u bl-Ingliż li għadhom ma rawx id-dawl ta’ barra l-kexxun tagħhom. Iżda qabel nippubblika dawn, qiegħed naħdem fuq għadd ta’ epigrammi, aktar biex naqta’ x-xewqa ta’ bosta ħbieb tiegħi li sikwit jistaqsuni għalihom, speċjalment wara li jkunu semgħu x’uħud minnhom f’xi laqgħa jew fuq xi programm. Nispera li ma ndumx wisq li nissodisfa x-xewqa tagħhom. Wara dan il-proġett dejjem hemm ħolm ieħor li ma jonqos qatt fil-moħħ u l-qalb ta’ min iħobb il-letteratura.

PATRICK SAMMUT