Intervistat Marcel Zammit Marmarà

 Dwar il-ktieb Il-Ħajja ta’ Karmenu Vassallo:

     1.     Dan huwa xogħol estensiv dwar wieħed mill-poeti Maltin ewlenin tas-seklu 20. Kemm ħadlek żmien xogħol bħal dan?

Ħames snin għar-riċerka u l-kitba, u sena oħra għall-pubblikazzjoni. Ix-xogħol jinqasam fil-ġbir tal-materjal, l-analiżi tiegħu, it-tisfija tiegħu u l-kitba.

Il-ġbir tal-materjal jieħu ħafna żmien. Kien hemm dak li stajt immur infittex u nqalleb fl-arkivji u l-Bibljoteki. Ridt naqra jekk jista’ jkun kulma kiteb. Sibt kitbiet bikrin tiegħu li kienu ntesew jew mhux assoċjati miegħu peress li kien uża xi psewdonimi. Dawn ukoll fihom battikata għax wara li tkun qallibt bosta ġurnali u gazzetti, tiskopri xi psewdonimu li kien juża u jkollok terġa’ tibda tqalleb kollox mill-ġdid. Ma nafx kemm-il darba kelli nqalleb mill-ġdid Il-Berka, Il-Malti u bosta ġurnali u perjodiċi oħra. Jien xtaqt li l-Bibljografija tkun kompluta u sħiħa kemm jista’ jkun sabiex min ’il quddiem ikun jixtieq jistudja lil Karmenu Vassallo, isib il-materjal kollu li kiteb jew li nkiteb fuqu.

Minbarra l-kitbiet ippubblikati, Karmenu Vassallo kiteb ħafna ittri. L-epistolarju tiegħu fih studju fih innifsu. Ġbart ’il fuq minn 400. Dawn ma jaqgħux mis-sema. L-ewwel irid ikollok ħjiel ma’ min seta’ kellu korrispondenza. Imbagħad trid tikkuntattjahom, b’xi wħud minnhom barra minn Malta. Hemm ittri daqskemm irnexxieli niġbor, li ntilfu, fosthom ta’ patrijiet f’ordinijiet reliġjużi. Mhux kollha ħadu ħsieb jiġbru bir-reqqa l-korrispondenza tal-patrijiet li mietu bħalma għamel Patri Ġorġ Aquilina bl-ittri u l-kitbiet ta’ Patri Marjanu Vella. Kien bagħathomli minnufih. Sibt diffikulatajiet bħal kull xogħol u kull bniedem ieħor u sibt ħafna għajnuna wkoll fosthom mill-familjari tiegħu u xi ħbieb u kollegi antiki. Dawn minbarra li tawni l-ittri għaddewli wkoll ħafna informazzjoni orali. L-intervisti ma’ min kien midħla tiegħu kienu ta’ għajnuna kbira. Għaddewli wkoll xi manuskritti bikrija ta’ kitbiet li qatt ma kienu ippubblikati, bħal partijiet ta’ xi drammi. Dak iż-żmien Ġużè Cassar Pullicino kien qalli li kellu żewġ ittri ta’ Vassallo lill-Perit Mintoff. Cassar Pullicino kien qalli li minħabba l-kontenut li kien fihom ma setax jurihomli. Kien se jgħaddili kopja tagħhom jekk niġi biex nippubblika ktieb. Sadanittant miet u qatt ma rnexxieli narahom. Vassallo kellu ħabta jgħaddi ittri, manuskritti u kitbiet oħra lill-ħbieb b’tifkira tiegħu. B’hekk għandu ħafna manuskritti mxerrda. Pereżempju l-korrispondenza li kellu ma’ Ninu Cremona kien għaddieha lil Cassar Pullicino li min-naħa tiegħu għeni ħafna u ħallieni nagħmel kopja tagħhom. George J. Vella u Peter A. Caruana ukoll kellhom manuskritti ta’ Vassallo u għaddewhomli wkoll.

Kont infittex kopji ta’ recordings. Dawn imprezzabbli għax wieħed jista’ jisma’ lil Vassallo nnifsu jiddiskuti, jiddibatti u jiċċara fehimtu dwar bosta temi. Kien hemm min għaddieli intervisti privati li kien jagħmel lil Vassallo bħalma kien jagħmel Joe Saliba tal-Awstralja. Il-Maltin tal-Awstralja għenuni ħafna wkoll. Dawn Maltin aktar mill-Maltin li jgħixu f’Malta. Kien hemm min żamm kopja tal-intervista li kien għamel lil Vassallo fuq ir-radju u għalhekk seta’ jgħaddili cassette.

S’hawnhekk tkun għadek lanqas bdejt. Sempliċiment ksibt il-biċċiet biex toħloq mużajk. U xi biċċa nieqsa se ssib ukoll iżda tibqa’ tippersisti, tfittex u ssaqsi ’l hawn u ’l hemm sakemm tikseb l-informazzjoni.

Imbagħad trid tifli u tanalizza. Torganizza l-materjal u l-informazzjoni kollha f’kategoriji, temi u perjodi. L-aħħar parti hija l-kitba li trid iż-żmien tagħha wkoll. Kull kontenut għandu bżonn forma. Wieħed irid jippreżenta xogħol akkademiku mingħajr ma jgerrex jew jinfatam mill-qarrej reali.

     2.     Minn fejn bdiet in-namra tiegħek ma’ Karmenu Vassallo?

Il-ġibda bdiet meta jiena kont għadni l-iskola. Il-kitbiet ta’ Vassallo jibqgħu ċ-ċentru ta’ kull studju dwaru. Ġibidni l-istil tal-kitba tiegħu, il-qawwa tal-kelma u s-sinċerità. Il-kitba tiegħu minn dejjem kont naraha sabiħa.

Minbarra l-kitbiet tiegħu kont miġbud ukoll lejn il-filosofija tiegħu, il-mod kif kien jibni argument, l-altruiżmu tiegħu, u l-umiltà li kellu. Fuq kollox minn dejjem sibtu karattru uniku u differenti. Moħħu dejjem sejjer, ma jieqaf qatt. Karattru li dejjem jagħrbel u jiddibatti.

     3.     Qatt iltqajt personalment mal-poeta tan-Nirien?

Darba meta kont tifel niftakarni maz-ziju li kien imur jarah is-Siġġiewi iżda kont żgħir wisq. Vassallo kien wiċċ familjari l-Belt peress li kien jaħdem hemm. Kulħadd, jew aħjar, kull min kien midħla tal-ħajja kulturali, kien jaf min kien Karmenu Vassallo iżda meta tkun għadek żgħir tħossok mistħi biex tmur fuq xi ħadd u taqbad tkellmu. Barra minn hekk, fit-tfulija u ż-żgħożija ma tagħrafx il-perspettiva tal-ħajja li ’l quddiem dik l-opportunità se tintilef.

     4.     Hemm xi ħaġa jew ħwejjeġ  komuni bejnek u bejn Karmenu Vassallo?

Il-kuntest u l-kundizzjonijiet li trabbejna fihom aħna huma differenti minn kif trabba Vassallo. Però meta kont żagħżugħ kont ninkorla bħalu wkoll li l-bniedem ma kellu ebda għażla meta u fejn jitwieled, biex se jimrad u jmut, jitwelidx qasir, twil, oħxon, irqieq, sabiħ, ikreh eċċ. Min-naħa l-oħra hemm ukoll il-biża’ t’Alla. Illum jgħallmu li Alla hu mħabba. Meta trabbejt jien, Alla kien Alla tal-biża’. Karmenu kellu wkoll sens ta’ gratitudni, l-imħabba għall-annimali u r-rispett għal kull min seta’ għamillu farka ġid. Bħal Vassallo nemmen li l-bniedem m’għandux għalfejn jitkabbar għax illum jew għada nferfru tnejn u jitfgħuna ġo kaxxa – pulvis et umbra sumus.

     5.     Liema hija l-aktar ħaġa li tolqtok fil-poeta mis-Siġġiewi? Liema ħaġa xtaqt tara mibdula f’rabta mal-ħajja tal-poeta?

Vassallo hu dak li hu. Huwa uniku. Kieku kellu jkollu xi element mibdul fih, jitlef l-awtentiċità u l-karattru tiegħu. Dejjem tgħallimt li l-bnedmin li tħobb m’għandek qatt tipprova tibdilhom.

L-aktar ħaġa li tolqotni f’Vassallo hija l-profondità tiegħu kemm f’kitbietu kif ukoll f’diskorsu. Ma naħsibx li hawn kittieb ieħor Malti profond daqsu. Lanqas Dun Karm. Inġbidt lejn Vassallo għax minn ċkuniti kont nara li s-sofferenzi tiegħu setgħu kienu l-weġgħat ta’ kulħadd. Vassallo m’għandux limitu ġeografiku. Il-kitba ta’ Vassallo hija miktuba bil-Malti iżda seta’ kien ġej minn kwalunkwe kontinent għax kien jibqa’ validu. Huwa poeta dejjem u kullimkien. Vassallo huwa ċittadin tad-dinja kollha u lilhinn minnha wkoll. Jitkellem u jiddibatti ma’ Alla bħallikieku kien qed jitkellem ma’ missieru. Vassallo jibqa’ ċittadin tal-univers.