Tifkira tal-poeta Rev. Mons. Amante Buontempo f’għeluq is-seba’ snin minn mewtu

Fil-21 ta’ Ġunju 2011 jitfakkar is-seba’ anniversarju mill-mewt tar-Rev. Mons. Amante Buontempo. Huwa kien il-fundatur u l-President tal-Għaqda Poeti Maltin, imwaqqfa fl-1975, u aktar tard il-President Onorarju tal-istess Għaqda. Jiena kelli x-xorti niltaqa’ miegħu xi tliet darbiet id-dar tiegħu stess fi Triq San Pawl il-Belt Valletta. Kien ikun dejjem imdawwar bil-bosta kotba li kienu tant għal qalbu u kien il-gost tiegħu jitkellem għal ħinijiet twal ma’ żgħażagħ bħali (għallinqas hekk kont dak iż-żmien!) dwar kull tip ta’ suġġett. Kien bniedem ta’ kultura vasta, ta’ prinċipji sodi u ħsibijiet ċari, anki jekk ta’ aktar minn 80 sena.

Amante Buontempo twieled l-Isla fil-15 ta’ Ottubru 1920, iżda ħa l-ewwel trobbija tiegħu f’Bormla fejn għex flimkien ma’ familtu sakemm kellu 18-il sena. Wara marru joqogħdu l-Belt Valletta u waqt il-gwerra x-Xagħra, Għawdex. Ta’ erbatax-il sena daħal is-Seminarju u aktar tard studja wkoll fil-Vatikan. Kien membru tal-Kunsill tax-Xirka għat-Tixrid tal-Ilsien Malti. Kiteb diversi poeżiji bil-Malti, bit-Taljan u bl-Ingliż li jibdew sa mill-1940, u dan għamlu biex iwassal ħsibijietu barra minn art twelidu. Il-poeżiji tiegħu dehru fil-gazzetti Maltin kollha f’kull żmien. Kiteb ukoll xi drammi żgħar u novelli bil-Malti li s’issa għadhom ma ġewx ippubblikati. Id-dramm Il-Kuraġġ ta’ Missier huwa maqsum fi tliet atti, u qisu awtobijografija tal-awtur innifsu moħbija wara bosta xbihat, episodji u ġrajjiet li huma u jinqraw jinħass li hemm ħafna verità, il-ħajja nnifisha ta’ familja li għaddiet minn bosta tiġrib u inkwiet.

Il-għalqa li fiha ħadem l-iżjed hija dik tal-poeżija. Fil-librerija personali tiegħi għandi għaxar antoloġiji poetiċi miktuba minnu fit-tliet ilsna marbuta ma’ gżiritna (fosthom Ġejt imsejjaħ - 1967, Si vis pacem cane semper - 1973, Wishful thoughts - 1975, Lacrime di speranza - 1977 u Mix-xquq ta’ qalbi - 1987), u fis-sena 2000 huwa kompla jagħni l-produzzjoni tiegħu permezz ta’ ġabra poetika oħra bl-isem ta’ Quid Retribuam? li tiġbor fiha mal-150 poeżija bil-Malti, bl-Ingliż u bit-Taljan, flimkien ma’ ittri u noti qosra li jixħtu dawl fuq il-mixja tiegħu jum wara jum l-aktar mis-Snin Disgħin ’l hawn. It-temi li nsibu fi Quid Retribuam? huma bosta: storja personali u familjari, l-aspett soċjali u storja kontemporanja ta’ Malta; fidi u reliġjon; il-mewt u l-aspett eleġijaku; il-poetika u ż-żmien.

Kiteb ħafna versi ddedikati lill-Madonna, fosthom sunett bl-isem ta’ Sultana tal-paċi u poeżija bit-Taljan Regina Apostolarum (1968). Kien il-fundatur tal-Għaqda Poeti Maltin li twieldet fl-1975. L-Għaqda hija frott tal-ħidma qawwija li wettaq l-istess Buontempo flimkien ma’ għadd ta’ nies iddedikati li ħadmu qatigħ fuq bażi volontarja. L-għanijiet tal-Għaqda għadhom sal-lum dawk li xxerred il-poeżija f’Malta u barra minn Malta, tgħin lil ħaddieħor jifhem u japprezza l-vera poeżija, bir-responsabbiltà li teduka u tuża l-poeżija bħala mezz biex ikun hemm ċittadini tajbin u kolti. L-Għaqda torganizza l-Konkors Nazzjonali tal-Poeżija kull sena, u ttella’ minn żmien għal żmien attivitajiet soċjali u kulturali. Fl-imgħoddi kienet torganizza l-avveniment internazzjonali tal-Premio Città di Valletta li għandu rikonoxximent mill-ogħla Awtoritajiet Maltin u li kien jingħata kull sena lil artist Malti li jkun iddistingwa ruħu fl-għalqa artistika tiegħu flimkien ma’ numru ta’ letterati u artisti Taljani. L-Għaqda toħroġ ukoll ir-rivista Versi, u kull tant żmien kotba bħal Diwi fl-ispazju (1975-1985), Msiebaħ Mediterranji (1975-1995), Riflessi Fiddiena (2000) u Arkadja (2004). L-Għaqda torganizza wkoll Serati ta’ Ġieħ, fosthom il-lejla mużiko-letterarja li fl-1994 ingħatat b’ġieħ Ġużè Chetcuti f’għeluq it-tmenin sena tiegħu.

Amante Buontempo kiteb bosta poeżiji ta’ imħabba patrijottika u ta’ ispirazzjoni reliġjuża. Ironikament, bħal kif jiġri bosta drabi fost il-poeti, għal Buontempo żmien il-gwerra serva bħala ispirazzjoni għall-kitba tiegħu. L-ewwel żewġ kotba ta’ poeżija kienu Ġejt imsejjaħ (1967) u Irbaħt (1968). Minkejja li huwa wieħed mill-poeti Maltin li kitbu qatigħ bi tliet ilsna, rebaħ bosta premjijiet fl-Italja kollha u f’bosta pajjiżi oħra, u attenda għal bosta kungressi dinjin dwar il-poeżija, għadha qatt ma saritlu l-wirja ta’ kitbietu. Huwa kien jistqarr li huwa magħruf aktar barra minn xtutna milli f’Malta stess li qatt ma radditlu l-ġieħ li jistħoqqlu. Ħafna mill-poeżiji tiegħu għandhom sfond politiko-soċjali u dan għamlu aktar bħala qassis li jkollu qalbu muġugħa minħabba min ikun offenda b’xi mod il-Knisja. Poeżiji bħal dawn huma reazzjoni ta’ poeta għal dak li jkun qed jiġri jew jingħad madwaru.

Bħala President ad vitam tal-Għaqda Poeti Maltin Buontempo dejjem kiteb fil-fuljett Leħen il-Għaqda Poeti Maltin. F’Marzu tal-1997 appella biex il-membri tal-kumitat u l-membri ġenerali jirsistu biex jagħmlu mill-aħjar tagħhom ħalli jmexxu lill-Għaqda ’l quddiem. F’Dicembru tal-istess sena kiteb li l-poeżija “hi ikel bnin ta’ l-intellettwali, mediċina tal-morda fil-qasam soċjali, sfog u serħan tal-imdejqin... Fuq kollox il-poeżija vera tferraħ u thenni mhux biss lill-poeti li jiktbuha, imma wkoll lil dawk li mhumiex poeti, lill-mexxejja tal-popli, li għandhom bżonn l-aħjar ikel, li jżommhom ’il fuq mit-tajn u mill-ħmieġ tal-inġustizzja... Il-poeta m’għandux jorqod... hu osservatur ta’ kulma jiġri f’kull qasam tal-ħajja”. F’Settembru 1998 kiteb hekk: “Il-poeżija m’hijiex ħajja fl-istorja biss li tfakkarha, iżda wkoll f’kull poeta li għadu jista’ joħloqha, kemm illum u kemm fil-ġejjieni. JUM IL-POEŻIJA jitfakkar biex il-poeti ma jinsewx li l-poeżija għad għandha potenzjal li jista’ jtejjibha u jwassalha fi qċaċet li qatt ma jintlaħqu... Jum il-poeżija m’għandux jitwaħħad ma’ jum xi poeta, li għax twieled għad jikber u jmut, ukoll jekk jixjieħ; iżda l-poeżija ma tixjieħx u ma tmutx sakemm jibqa’ min jiktibha”. F’Versi tal-1997 kiteb hekk: “Li kieku jiddependi minni ma niffissax jum wieħed għall-poeżija, imma s-sena kollha, u flok jum kont insejjaħlu “Żmien il-Poeżija”... għax hu minnu tassew dak li jgħid Kohelet fil-Kitba Mqaddsa, meta jelenka d-diversi żminijiet tat-twelid u tal-mewt, tat-tħawwil u tal-ħsad, tal-qtil u tal-fejqan... kull wieħed minn dawn il-waqtiet hu għajn ta’ ispirazzjoni għall-poeta”.

Kitbietu f’forma ta’ poeżiji dehru wkoll regolarment fir-rivista Versi. Fosthom insibu Kieku ma żammejtnix (1996), poeżija li kiteb f’għeluq il-ħamsin anniversarju tiegħu bħala reliġjuż; Inqastek wisq, Ħabib (1998), eleġija li nqrat fi tmiem il-Quddiesa tal-funeral ta’ Br. Michael, membru onorarju ieħor tal-Għaqda; Natale 1992 (1999), poeżija msejsa fuq kwartini b’rima mqabbża; u Lil Ġorġ Pisani (wara mewtu) (1999), saffika. Poeżiji oħra ta’ Buontempo jinsabu fl-antoloġija Msiebaħ Mediterranji (1995): f’Min naqqas ġieħ il-mara? jikteb b’ċerta qawwa dwar l-abort, il-prostituzzjoni u l-kontraċettivi li waqqgħu fil-baxx ġieħ il-mara; f’Inbiddlu kollox! jikteb b’ironija dwar il-mezzi tal-komunikazzjoni li ma jwasslu xejn ħlief gideb, vjolenza sensazzjonaliżmu u aħbarijiet irħas; Xewqat bla temma hija għajta favur it-tixrid tal-“kultura tal-ħajja” u kontra l-kultura tal-gwerer, il-materjaliżmu u l-abort. Fl-aħħarnett Ipokrisija ambjentali hija poeżija b’messaġġ soċjali ieħor: Amante Buontempo jrid “ambjent nadif biex jaqdi l-bniedem”. Ir-rwol ta’ Buontempo f’dan il-ktieb kien ukoll dak ta’ traduttur mill-Malti għat-Taljan.

Xi wħud mill-aspetti li jixirfu fil-versi ta’ Buontempo.

L-aspett soċjali:

It-tema li taħkem l-aktar fi Quid Retribuam (2000) hi bla dubju dik soċjali. Hemm mill-inqas 50 poeżija li jittrattaw dan l-aspett li jista’ jinqasam fi tliet kategoriji: Malta; l-Italja; u d-dinja in ġenerali. Huwa evidenti li Amante Buontempo jsegwi regolarment dak li qed iseħħ madwaru u kważi kważi xejn ma jaħrab il-kumment analitiku tiegħu li jagħmlu permezz tal-poeżija. Għalhekk il-poeżiji tiegħu huma miżgħuda b’referenzi, ħsibijiet u kummenti dwar il-problemi li jolqtu lis-soċjetaċ moderna bħall-Aids, l-abort, id-droga li ġġib firda fil-familja, il-korruzzjoni, it-terroriżmu, il-piena kapitali, id-divorzju, il-prostituzzjoni, l-infedeltà, it-tfal li qed imutu bil-ġuħ, jew dawk mibgħuta għall-gwerra, jew il-kummerċ tal-minorenni u l-pedofilija, id-differenzi bejn il-klassijiet soċjali, il-kriminalitaċ u l-gwerra (bħal dik li għaddejja fl-Alġerija jew l-ex-gwerra ta’ Sarajevo u fl-Albanija) u t-theddida nukleari.

Ma’ dan kollu jintrabtu poeżiji bħal Massacrati in Algeria fejn Buontempo jikteb: “Le tante guerre inutili,/ che stan lasciando morti/ su terre ormai distrutte,/ spingon fratelli all’odio”; I gesuiti chiedono perdono, fejn jistaqsi: “Non sarebbe meglio/ conoscere i perché di guerre interne,/ che stanno sconvolgendo la Politica?”; f’The language of my heart jikteb kontra n-nukleari: “And saner are mad cows than many men:/ who, knowing the effects of Chernobyl,/ still keep their nuclear experiments”. F’Alle soglie del duemila joħodha qatta bla ħabel kontra dawk li, fuq ir-radju u t-televiżjoni u fil-ġurnali, bi prużunzjoni kbira jħalltu l-libertaċ mal-permessivitaċ u x-Xjenza mal-Fidi, filwaqt li f’Famine or slavery jikteb “The world is in decay”, u jistaqsi x’inhu l-aħjar, jekk hux li t-tfal imutu bil-ġuħ jew jinbiegħu bħala skjavi?

Il-qarrej tal-versi ta’ Amante Buontempo jrid jammetti li dal-poeta-qassis li għex parti kbira mill-ewwel nofs tas-seklu għoxrin u għadu jikteb sal-ġurnata tal-lum jaf ikun kontroversjali, anki għaliex ħaġa waħda mal-preċetti tal-Knisja. Basta wieħed jaqra versi bħal What a horrid world! u Min naqqas ġieħ il-mara?

Hawnhekk joħroġ b’saħħtu Buontempo bħala moralist u difensur tat-tajjeb. Dawn il-problemi kollha jnisslu vojt fil-bniedem proprju għaliex ma ħalliex post għal Alla. Hekk jikteb f’Hemm Alla llum ukoll!:

“Fittixt it-tajjeb: sibt il-ġenn tal-ħżiena!. . .

Sakemm ma nfittxux ’l Alla f’kull għemil,

insibu gwerer biss u serq u qtil!”

Anki f’We’re soldiers of true peace ixidd il-libsa ta’ dak li jiġġieled favur il-Paċi u l-Ġustizzja, filwaqt li jikteb: “’No War’ is not true Peace, but in the Arts,/ the best that come from pure and loving hearts!”. Huwa interessanti li t-tifsira ta’ dak li jrid jgħid Buontempo toħroġ aħjar fil-verżjoni Taljana tal-istess poeżija li ġġib l-isem ta’ Siamo soldati della pace vera: “’Non Guerra’ non vuol dire pace vera,/ ma i grandi artificieri della Pace/ sono i maggiori delle Belle Arti:/ i Poeti, che il mondo ascolta e tace!”. Mela huma l-poeti li jistgħu jagħtu kontribut siewi favur il-paċi.

Referenzi għal personaġġi differenti:

Dawk ta’ Buontempo m’humiex versi maqtugħin mir-realtà kif diġà ntwera hawn fuq. Huma mimlija b’referenzi għal personaġġi importanti ta’ statura internazzjonali. Il-Papa Ġwanni Pawlu t-Tieni huwa figura rikurrenti fil-versi tiegħu. F’Il vero paparazzo jikteb hekk dwar Lady Diana: “Fu bella e dolce ed esemplare amica/ dei poveri e malati in tutto il mondo”. Lil Gorbachov isejjaħlu “squisito sognator della ‘preistoika’” fi Questo pazzo pazzo mondo! Isemmi ukoll żewġ każi li qajmu skandlu bħal sexgate f’For heaven’s sex, u ż-żwieġ pirata tal-kardinal Milingo f’Another Church’s triumph. Personaġġi kontemporanji oħra msemmija fil-poeżiji ta’ Buontempo huma Thacher (“la donna, ahimè, di ferro”), Sgarbi (“che non vede che ignoranti/ tra ladri e mascalzoni del passato/ nel mondo dei politici presenti”), Falcone u Borsellino, żewġ maġistrati li għax għamlu xogħolhom u ġġieldu kontra l-Mafia sfaw maqtula minnha stess.

Storja personali:

Il-versi ta’ Amante Buontempo jitfgħu bosta dawl fuq l-istess ħajtu. A fugitive eternal feeling tikxef l-għarfien tal-poeta li huwa qassis (“For I was born to serve, not to be served:/ since God has made me man to be a priest”), filwaqt li My fifty years of priesthood ifakkar il-ħamsin anniversarju minn meta ordna saċerdot. Is-saċerdozju huwa ppreżentat bħala triq twila li mhux kulħadd kapaċi jterraq sal-aħħar f’Kieku ma żammejtnix. Fi Xi trid minni, Mulej? jistqarr li “Is-saċerdozju m’hux bħal kemxa flus,/ li, jekk taħbiha sew, ħadd ma jikxifha./. . .dil-għotja jew tħaddimha jew titlifha!”.

Motiv personali ieħor li jirrikorri spiss fil-versi ta’ Buontempo huwa l-għarfien li l-mewt hija qrib. Dan jidher f’poeżiji u f’versi bħal Lil Pierre William f’jum l-għerusija tiegħu, fejn jikteb, “Għedt ‘forsi’. . .għax jien xjeħt u wisq ma fadallix”; Hekk jafu jħallsu n-nies!, fejn jikteb, “Bħal ħafn’oħrajn bħal donni għext nistenna/ li l-mewt ma tasal qatt bla qatt ma nsejtha”; u Ma tlabtek xejn għalija! fejn jistqarr, “Il-mewt qed tersaq lejja b’pass imgħaġġel;/ jekk trid, imsaħli d-dmugħ qabel ma mmut”. Welcome home, holy father!, miktuba għat-tieni miġja tal-Papa Ġwanni Pawlu t-Tieni f’Malta, Buontempo jistqarr li hemm bosta karatteristiċi komuni bejnu u bejn il-Papa msemmi:

“Holy Father, my heart is with yours:

we were born and ordained the same years.

Both are poets, and drink from same source:

You’re the Pope, I’m the humblest of peers”.

Tagħrif awtobijografiku ieħor insibuh f’poeżiji oħra bħal Il-Kunċizzjoni ta’ Bormla fit-Tarzna, fejn jikteb hekk: “jiena l-akbar fost ħdax mill-ulied”; “kont Int/ li nebbaħtli fiċ-ċokon is-Sejħa/ għall-qdusija li biha żżejjint” (hawnhekk qed jirreferi għall-Madonna), u “Kien fit-tarzna missieri li rabba/ tant ulied”. Buontempo jikteb ukoll dwar fatt li għadu jweġġgħu sal-ġurnata tal-lum, jiġifieri l-fatt li l-Maltin ma għarfuhx bħala poeta. Dan narawh f’Lil Malta tiegħi (“qisni għarib, barrani f’dar missieri”), u f’Art twelidi m’għarfitnix fejn jikteb hekk:

“Għarfuni truf l-irkejjen tal-kittieba,

li leħħnu ħsibijiethom qalb il-ġnus;

imm’art twelidi baqgħet mal-ħassieba

ma tafx ’l hemm jien ukoll li mlejtha vrus”.

Metafora simpatika nsibuha f’Qed nilgħab l-aħħar logħba, fejn Buontempo ta’ tmenin sena jimmaġina ħajtu bħala logħba futbol fl-extra time:

“Qed nilgħab l-aħħar logħba fl-“extra time”,

Tawwalli l-ħin mingħajr ma qalli b’kemm. . .

Il-ħajja logħba: tiegħi ta’ tmenin,

mhux ta’ minuti biss, ’mma ta’ snin!”

Il-mewt u l-eleġija:

Amante Buontempo poeta ma jibżax jikteb dwar il-mewt li bħal donnha kienet sieħba regolari tiegħu u għalhekk jittrattaha b’ċerta kunfidenza. F’Il-mewt ma tbeżżagħnix kien iħoss li l-mewt hija fil-qrib, imma jsib faraġ fil-fatt li huwa poeta (“Sakemm id-dinja fl-hemm tibqa’ tismagħni,/ la jien għannejt fid-dmugħ kważi kuljum,/ ħalluni bla tfixkil immut kuntent”). Buontempo jaf li fit-twelid stess hemm iż-żerriegħa tal-mewt. Dan jiktbu fi Tħallix, Mulej!: “Sikwit ħassejtha ’l bogħod il-mewt minn ħajti,/ għalkemm hi dejjem qrib ta’ min jitwieled”, u f’The seed od death: “Since men are born, ’t is life the seed of death,/ and dying the beginning of man’s life”. Il-mewt hija mifhuma bħala “il-waqt ta’ żmien is-serħ” f’Lin-neputi tiegħi Roberto, filwaqt li hija ppreżentata bħala sabiħa meta msaħħa mit-Twemmin (ara Kemm hi sabiħa l-mewt!).

Insibu wkoll għadd sabiħ ta’ eleġiji ddedikati lil persuni differenti bħal Ġużè Aquilina (“konna fl-istess żmien,/ infittxu l-ġieħ ta’ Lsienna kullimkien/. . . Ħabib tal-Malti kbir, għalliem setgħani,/ ma barrejt qatt u mkien ilsien barrani/. . . wieħed mill-aqwa wlied ta’ dawn il-Gżejjer”); Bro. Michael Buttiġieġ (“ħabib kbir tal-Poeżija w tiiegħi. . . Il-qalb li tħobb u l-moħħ imnebbaħ bl-għana/. . . għamluh għalliem u ħabib kbir t’eluf”); Ġorġ Pisani (“Int bħal kull wild temmejt iż-żmien ta’ ħajtek,/ ‘mma jibqa’ wirtek”); u Wallace Gulia (“Għax kont poeta, kont ħabib is-Sewwa”).

Stil ta’ kitba u teknika:

Minkejja li poeta kontemporanju, Amante Buontempo ta’ Quid retribuam? stilistikament jintrabat mal-metrika u mal-prosodija tal-ewwel nofs tas-seklu 20. Ma ninsewx però illi Buontempo ħaddem ukoll il-vers ħieles f’ġabriet poetiċi oħra minn tiegħu. Bħala tul ta’ strofa taħkem il-kwartina bir-rima mqabbża u l-vers maħlul li jissejjes fuq il-vers riflessiv tal-endekasillabu. F’poeżiji oħra jħallat it-terzini mas-sestini, u l-ottavi mal-kwartini, jew il-kwartini mat-terzini biex spiss jispiċċa b’distiku finali (żewġ versi li jirrimaw bejniethom li jtemmu l-poeżija). Forom metriċi oħra mħaddma minnu huma s-sunett kemm Taljan kif ukoll Ingliż. Bħala versifikazzjoni, b’mod ġenerali, apparti l-endekasillabu jħaddem ukoll is-settenarju u d-dekasillabu. Lessikalment jixrob minn bosta għejun: minn dak morali u reliġjuż sa dak legali, xjentifiku u ġurnalistiku.

Referenza testwali li tkompli tippreżenta tajjeb lil Mons. Amante Buontempo poeta hija meħuda minn Quando non puoi dormire, fejn jiddefinixxi ruħu bħala “un vecchio malsano che ha voglia/ di vivere ancora”. Iva, minkejja l-età tiegħu Buontempo wriena biċ-ċar li baqa’ luċidu u osservatur mill-aqwa, u dan bis-saħħa taż-żagħżugħ li baqa’ jħeġġeġ ġewwa fih sal-aħħar.

Għeluq:

Il-kontribut ta’ Amante Buontempo huwa bla qies minkejja li ismu s’issa ma jidhirx fl-antoloġiji poetiċi tal-mument. Forsi għad jasal żmien meta l-folja tinqaleb u xogħlu joħroġ għad-dawl u jingħata l-ġieħ li jixraqlu.

Patrick Sammut