Il-poeżiji ta’ Anastasju Cuschieri (1878-1962) nġabru
fil-ktieb li ħareġ fl-1967, bl-isem ta’ Cuschieri: Poeta tal-Madonna u
tal-Kelma Maltija. Kellu Introduzzjoni mill-Prof. Ġużè Aquilina,
intitolata “Il-Poeżiji ta’ A. Cuschieri”, u Studju twil ta’ Alfred Degabriele,
bl-isem ta’ “Il-Professur Cuschieri u l-Poeżija Tiegħu”. Il-poeżiji miġbura
tqassmu fi tliet taqsimiet ewlenin: Reliġjużi (56 poeżija); Patrijottiċi (8);
u Oħra (17). B’kollox dan il-ktieb kien
jiġbor fih mal-81 poeżija. It-taqsima ddedikata lill-Poeżija Reliġjuża mbagħad
kienet maqsuma fi tliet partijiet: Fuq il-Madonna; Fuq il-Milied; u Oħrajn.
L-ikbar numru ta’ poeżiji kien iddedikat lill-Madonna. Kien hemm oħrajn li
jittrattaw il-Milied, imma anki versi oħra ddedikati lil qaddisin varji bħal
San Pawl, San Franġisk, S. Antnin ta’ Padova, S. Bonaventura, San Ġużepp u Rita
ta’ Kaxxja. Hawnhekk xtaqt niffoka fuq il-versi li Cuschieri jiddedika
lill-Ilsien Malti, versi li jinsabu fit-tieni taqsima tal-ġabra msemmija.
Wieħed ma jridx jinsa l-kuntest soċjo-politiku li fih
inkitbu numru mdaqqas minn dawn il-poeżija. Kienet klima mimlija tensjoni dik
tal-ewwel nofs tas-seklu 20, l-aktar is-snin 20 u 30, meta kienet fl-aqwa
tagħha l-Kwistjoni tal-Lingwa. Kif bosta jafu l-ilsien tal-kultura dak iż-żmien
kien it-Taljan, filwaqt li l-ilsien tal-amministrazzjoni kien l-Ingliż.
Il-Malti kien biss meqjus bħala l-idjoma tal-popolin injorant għax bla skola,
mela bħala l-ilsien tal-kċina. Proprju f’din il-klima, poeti bħal Dun Karm
Psaila, Nikol Biancardi, Ninu Cremona, Anastasju Cuschieri u oħrajn għamlu
ħilithom biex permezz tal-kitba tagħhom jgħollu lil Ilsien art twelidna
għal-livell li minn dejjem kien jixraqlu, dak ta’ Ilsien Nazzjonali. Ma ninsewx
ukoll li kien fis-sena 1920 meta ġiet imwaqqfa l-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti,
li llum hija l-Akkademja tal-Malti, bil-ħidma ta’ kittieba bħal Ġużè Muscat
Azzopardi, Dun Karm Psaila, Franġisku Saverju Caruana, Ninu Cremona u oħrajn.
Fis-sena 1931 imbagħad twaqqfet L-Għaqda tal-Malti (Unversità), minn Rużar Briffa
u Ġużè Bonnici. Ma kinitx battalja faċli, anki għax bosta kienu l-istess
Maltin, għedewwa tal-Malti. Dan jista’ jinftiehem billi wieħed jaqra x’kien qed
jinkiteb fuq il-ġurnali lokali ta’ dak iż-żmien. Imma l-isforz tal-kittieba u
tal-ħbieb tal-Malti ġie ppremjat fis-sena 1934 meta l-Malti ġie ddikjarat
Ilsien Nazzjonali u Uffiċjali.
Anastasju Cuschieri jagħmel bosta referenzi għall-Ilsien
Malti fil-versi tiegħu. Kif kienet it-tendenza fost il-poeti Maltin tal-ewwel
nofs tas-seklu 20, huwa jidealizza, jgħolli mas-sema, ifaħħar b’kull mod u
jesaġera apposta permezz tal-iperbolija meta jittratta dwar Ilsien art
twelidna. F’Il-Kelma Maltija (li nkitbet fl-20 ta’ Mejju
tal-1919) mill-ewwel jikteb “din Alla tani,/ dil-kelma li bi ġmielha/
nitgħaxxaq ser tarani”, u dan jirrepetih tliet darbiet matul il-poeżija għal
raġunijiet ta’ enfasi. Hawn diġà jissemmew żewġ karatteristiċi importanti
f’rabta mal-Ilsien Malti: l-oriġini divina tal-idjoma tagħna, u bħala
konsegwenza l-ġmiel tagħha. Ikompli billi jistaqsi, “Min qal li tqila u timxi/
bħas-sriep tkarkar fuq żaqqha?” Hawn Cuschieri bħal jindirizza direttament lil
min kien isostni li l-Malti huwa lsien tqil anki meta mitkellem, u dan kien
jgħidu b’sens ta’ tmaqdir. Għalhekk Cuschieri jwieġeb u jikteb, “Ħares kemm hi
ħafifa,/ kif titla’ u togħla f’daqqa”, u “isseqqer fl-isbaħ safa”. Hawnhekk
Cuschieri qed jidħol f’polemika kontra dawk li ma kinux jafu sewwa l-Ilsien
Malti u b’hekk ħasbuh ilsien tat-tieni klassi. Huwa jinsisti fuq
il-flessibilità u d-dinamiċità ta’ lsienna, imma anki fuq l-oriġini safja
tiegħu. Għalhekk il-poeta fuq naħa juża l-vers settenarju li għandu ritmu
mexxej, u fuq l-oħra jsemmi bosta ħlejjaq tan-natura: “ġonna”, “weraq”, “ward”,
u “naħla”, u aktar tard iżid, “bukkett ta’ Mejju”, “ħabaq”, “plejju”, “nida”,
“qamar”, “leħħ tal-beraq” “għasfur minn bejta”, “baħar” u “riħ”. Dan kien jemmen sew fih Cuschieri: li lsienna
għandu mill-ħlewwa, mill-benna, mis-saħħa u mill-ħsejjes tan-natura.
Ftit wara Cuschieri jħaddem il-metafora tal-ħaddied:
bħalma dan jikwi l-ħadida fil-forġa biex bis-sabar u b’sengħa jagħtiha l-għamla
li jixtieq, hekk ukoll il-poeta, dak li huwa midħla sewwa tal-Kelma Maltija,
jaħdimha b’sengħa liema bħalha biex saflaħħar jagtiha s-sura li jixtieq:
“hekk jien il-kelma mn’idi,
mhux malli dak nitlaqha,
bħal min iwaddab ġebla
ma jafx fen sejra taqa’,
’mma qabel inrattabha
fi ħsiebi bħal għaġina,
imbagħ’d koċċ koċċ bis-sabar
nagħtiha sura w żina.”
Il-messaġġ hawn huwa dan: jagħraf verament kemm huwa
kapaċi u kbir l-Ilsien Malti, min jafu fis-sew, u b’hekk min jaf iħaddmu tant
li kapaċi jesprimi kull ħsieb tiegħu. Hekk biss wieħed jinduna kemm il-kelma
Maltija hija “safja, ħelwa, sabiħa”, kelma mgħallma direttament lil uliedha
mill-omm, kelma li dari kienet tiġi mitkellma fil-Belt u għadha tiġi mitkellma
fl-irħula, “bla xniexel fuq sidirha,/ fqajra, ’mma kollox tagħha.” Hemm sens
ta’ mħabba f’rabta mal-Ilsien Malti, anki għax huwa mogħti lilna b’imħabba minn
ommna stess. Dan huwa l-Malti “fqajjar”, mhux għax nieqes mis-saħħa, imma għax
sempliċi u mhux mittiefes minn influwenzi barranin u tiżjin żejjed. S’intendi
dan kien japplika għaż-żmien meta nkitbet din il-poeżija, meta kien hemm ukoll
moviment li kien jinsisti fuq it-tħaddim tal-Malti safi. B’xorti tajba jew
ħażina, is-sitwazzjoni ta’ Lsienna llum inbidlet qatigħ, u dan minħabba
l-influwenza kbira tal-mezzi tal-komunikazzjoni, fosthom it-televiżjoni u
l-internet, imma anki minħabba t-taħlit dejjem jikber tagħna bħala poplu ma’ popli
barranin (per eżempju, bis-saħħa tat-turiżmu).
Sentejn qabel , eżattament fil-11 ta’ Diċembru, 1917,
Cuschieri kiteb il-poeżija Ilsien Pajjiżi. Anki hawn jibda bl-iperbolija
(irrepetuta darbtejn matul il-poeżija), jew tifħir li llum jinħass esaġerat:
“Fost l-ilsna kollha, ja lsien pajjiżi,
isbaħ u bħalek jien ma narax;
ruħi mingħajrek bħal fomm imbikkem
li jrid jitkellem u ma jistax.”
Niftakru li fil-bidu tas-seklu 20 kien hemm bżonn li dak
kollu li hu Malti jiġi mfaħħar u mgħolli mas-sema. Kien hemm bżonn li l-poplu
jitgħallem japprezza dak li hu verament tiegħu, u hawn jidħlu elementi
bħat-twemmin Nisrani, l-Istorja, il-wirt arkitettonku, imma fuq kollox l-Ilsien
Malti. Fl-aħħar żewġ versi tal-istrofa t’hawn fuq Cuschieri qed jgħid li min
verament hu Malti jeħtieġ jitkellem bl-Ilsien Malti, inkella mhemmx ruħ.
Versi importanti oħra huma meta jikteb, “Għani
f’faqartek, kbir fi ċkunitek, taqbel ma’ qalbi, tqabel mal-ħsieb.” L-Ilsien
Malti huwa fqir u ċkejken għax mitkellem minn ftit nies, u mhux mill-miljuni.
Imma huwa għani u kbir għax għandu tradizzjoni u storja li jmorru lura sekli
sħaħ. Illum il-Prof. Joseph Brincat jgħidilna li l-Malti għandu elf sena ta’
storja. L-Ilsien Malti huwa wkoll kapaċi jesprimi dak kollu li l-bniedem jaħseb
(“ħsieb”) u jħoss (“qalb”). Mela m’għandniex għalfejn nistħu nitkellmu bih.
F’din il-poeżija Cuschieri jintroduċi aspett ieħor, għal
qalb ħafna poeti l-Romantiċi kontemporanji tiegħu: l-idea li l-Ilsien Malti
jintrabat ma’ żmien it-tfulija. Għaliex dan? Bħan-natura (li hija spazju
partikulari) t-tfulija (żmien partikulari) tintrabat mal-kunċett tas-safa u
anki tal-enerġija u s-saħħa jew il-ħajja. B’hekk Cuschieri jikteb:
“Int li tfakkarni fi żmien tfuliti
mita ma’ sħabi kont jien immur
naqbeż, niġġerra, nilgħab u ninbex,
jew għal xi bejta nitla’ ma’ sur.”
Ftit iktar ’il quddiem jikteb, “Int li tfakkarni kemm
Malta kienet/ dari msemmija ma’ kullimkien,/ sakemm marbuta baqgħet ma’
ġmielek,/ sakemm ħassruha in-nies u ż-żmien.” It-tfulija tintrabat mal-idea ta’
innoċenza u safa, kontra ż-żmien meta dak li jkun jikkorrompi ruħu għax jinfetaħ
wisq għall-influwenza barranija. Kien hemm żmien meta l-Malti kien għadu ma
ġiex mirbuħ totalment minn ilsna barranin bħat-Taljan u l-Ingliż, imma kien
għadu safi. Dak kien żmien meta l-Malti kien għadu b’saħħtu, daqs ix-“xbejba
tagħżaq” jew bidwija, li “mid-daqqa li tat l-imgħażqa/ nikxef il-qawwa ta’ dak
id-driegħ.” Anki hawn il-poeta jerġa’ jsemmi elementi naturali bħall-“baħar”,
il-“qamar”, u l-għasfur “tal-bejt”, u dan biex ikompli jinsisti fuq l-oriġni
safja ta’ Lsienna.
Cuschieri jagħlaq din il-poeżija billi jsemmi wkoll
il-bandiera Maltija, li flimkien mal-Ilsien Malti, jagħtuna identità u
jiddistingwuna minn popli oħrajn. Għalhekk lill-Ilsien Malti, flimkien
mal-bandiera Maltija, jgħid, “int nisel tajtni kbir u qalbieni.”
L-Ilsien Malti jissemma wkoll fil-poeżija Dun Pawl
Mhux Lili, li Cuschieri kiteb fit-28 ta’ Ottubru tal-1919. Anki hawn jikteb
dwar l-oriġni divina tal-Ilsien Malti meta jgħid,
“Dun Pawl, mhux lili rodd ħajr u faħħar;
jekk kliemi ssib ħelu u sabiħ,
jekk minn ilsieni l-għasel iqattar,
it-tifħir kollu lil Alla agħtih.”
Ikompli hekk: “Għax Hu ma’ l-iżraq baħar u sema/ ried
lilna jagħti l-isbaħ ilsien./ Art, qal, ikollhom bil-kemm tilmaħha,/ ’mma
kliemhom ħelu, li bħalu mkien.” Minkejja ċ-ċokon ta’ pajjiżna, Ilsienna huwa
kbir u bħalu ma ssib imkien. Cuschieri bħal irid ifakkar li hemm artijiet ħafna
ikbar minn Malta, imma m’għandhomx l-ilsien tagħhom. Hemm xi ħaġa li torbot
Ilsienna ma’ dak li jmur lura ħafna fiż-żmien: “B’dan l-ilsien is-snajja kibbru
mad-dinja,/ u bih mid-dalma ta’ l-eqdem żmien/ il-ħsieb tal-bniedem ħareġ u
beda,/ id-dawl ixerred ma’ kullimkien.” Hawn Cuschieri jorbot il-Malti kemm
mal-ħidma tal-id (“snajja’”) u kemm mal-ħidma tal-moħħ (“il-ħsieb”). Terġa’
tidħol il-polemika fina kontra dawk li ma rrispettawx lill-Malti: lil Dun Pawl
jgħidlu, “Xejn la titnikket... jekk tara/ xi ħadd jitmeżmeż għal dat-tifħir.../
li wisq tal-boloh il-għadd hu kbir.” L-iblah hu dak li jwarrab Ilsien art
twelidu biex minflok iħaddan ilsna oħra, bħalma kien iseħħ l-aktar fl-ewwel
nofs tas-seklu 20. Cuschieri jesprimi l-konvinzjoni tiegħu li jekk qatt xi
darba l-Malti bħala lsien jinqered minn artna, il-karattru tagħna bħala poplu
ma jibqax l-istess, imma “jitbiddel ħsiebna, jitbiddlu qlubna,/ it-tajjeb kollu
jitlaq u jmur.” Mela Lsienna b’xi mod jew ieħor jintrabat mal-istess demmna;
illum nużaw il-kelma Dna. Ilsienna jintrabat ukoll ma’ dak kollu li jagħmilna
tajbin.
Poeżija mill-isbaħ oħra ta’ Anastasju Cuschieri ġġib
l-isem ta’ Lil Monsinjur Gauci li nkitbet fil-bidu tas-snin 20. F’din
is-saffika barbara Cuschieri jirrepeti tliet darbiet il-frażi, “Hekk jien
il-Malti, ja ħabib...” Iridu lsien li “idoqq u jimxi, bla tagħwiġ u ħelu/ safi
daqs l-ilma.” Għal Cuschieri Ilsienna “jidħol bħal nemes ġewwa l-art u jfakkar/
mill-fdal li baqa’ kemm kien sa mill-bidu/ għaqli nisilna”. Mela apparti r-rabta intima ma’ dak kollu li
hu ħaj u naturali, il-poeta Karmelitan jagħti lil Ilsienna l-kwalità tal-qedem.
Dan jitwassal lilna permezz tax-xbieha tal-“ħarruba ħelwa,/ li dejjem tħaddar”.
Għal Cuschieri dan hu lsien li ra lil Malta titgħakkes u
bil-ġuħ, u terġa’ tieħu r-ruħ, ra l-mġja ta’ San Pawl fi gżiritna, dik
tal-Konti Ruġġieru; assista għall-Assedju l-Kbir u għall-qlubija tal-Maltin.
Hawn il-poeta Karmelitan isemm żewġ personaġġi storiċi magħrufa, wieħed ġej
mill-klassi tal-aristokrazija Ewropea, La Valette, u l-ieħor ġej mill-klassi
tal-popoln, l-għawwiem imma qalbieni Toni Bajada. Ra saħansitra l-qlubja
tan-nisa Maltin li anki huma taw il-kontribut tagħhom waqt l-attakk mit-Torok,
“jinżlu mir-rħula, u mix-xatt ta’ l-Isla,/ bit-trabi f’idhom, il-ġebel iwaddbu/
fuq l-iġfna Torok.”
Il-Malti hu l-ilsien li tnissel f’art twelidna minn Alla
stess, u meta tisimgħu jinqara “tħoss qalbek tithenna,/ tħoss għal pajjiżek
titkattar l-imħabba”, jikteb Cuschieri. Kif jagħmel fil-poeżija Ilsien
Pajjiżi, anki hawn, lejn l-aħħar, Cuschieri jsellem lill-bandiera Maltija,
bħala dik li flimkien mal-Ilsien Malti u mat-twemmin Nisani jagħmluna verament
Maltin. Dawn ta’ Cuschieri huma versi b’saħħithom u patrijottiċi tassew!
Cuschieri jorbot flimkien it-tifħir tal-Ilsien Malti
mat-tifħir ta’ wieħed mill-kittieba ewlenin tal-Letteratura Maltija fl-eleġija Għall-Mewt
ta’ Ġużè Muscat-Azzopardi. Ġużè Muscat-Azzopardi għex bejn l-1853 u l-1927
u Franġisku Saverju Caruana sejjaħlu “Missier il-letteratura Maltija”. Kien
jippromwovi d-dramm Malti, editur ta’ bosta pubblikazzjonijiet perjodiċi u
kittieb ta’ rumanzi, poeżiji, bijografiji, u traduzzjonijiet. Kien ukoll
l-ewwel President tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti, imwaqqfa fl-1920.
Hawnhekk Cuschieri jorbot lil Ġużè Muscat-Azzopardi
mal-ħajja personali tiegħu ladarba kien l-għalliem tiegħu u b’hekk fih nissel u
kattar “L-imħabba għal da’ lsien”. Il-poeta Karmelitan jindirizzah direttament
u jgħidlu: “Minnek tgħallimt il-Malti/ Kif tgħawġu u jibqa’ sħiħ”. Cuschieri
jfakkar ukoll li Ġużè Muscat-Azzopardi faħħar “Il-ġrajja tal-Maltin” (permezz
ta’ rumanzi storiċi bħal Toni Bajada, Mattew Callus, Vicu
Mason, Susanna, Nazju Ellul u oħrajn), imma anki kiteb bosta
poeżiji, innijiet jew talb iddedikat lill-qaddisin - “Xi ġmiel ta’ talb minn
fommok/ Kellhom il-Qaddisin!” – u anki lill-Madonna. Skond Cuschieri dan kien
l-“aħħar u l-isbaħ ħsieb” ta’ ħajjet Ġużè Muscat-Azzopardi, ladarba anki
Cuschieri, patri Karmelitan, kiteb bosta versi ddedikati lill-Madonna. Ladarba
għal Cuschieri l-Ilsien Malti huwa mogħti lilna direttament mingħand Alla, u
ladarba Ġużè Muscat-Azzopardi matul ħajtu m’għamel xejn ħlief għolla mas-sema
dan Ilsienna, dan il-ħabib tal-Malti jistħoqqlu l-premju aħħari tal-mistrieħ
dejjiemi. Anki hawn naraw rabta b’saħħitha bejn Ilsienna u t-twemmin Nisrani.
L-Ilsien Malti għandu l-parti tiegħu anki f’poeżija
awtobijografika li ġġib l-isem ta’ Qtiegħ il-Qalb. Cuschieri fil-preżent
kien għaddej minn waqtiet ta’ kriżi ladarba m’għadux żagħżugħ u fehem li
l-ħajja toffri ħafna dmugħ. Huwa jiftakar fiż-żmien meta kien jistudja barra
minn Malta, “Bgħid minn ommi, minn ħuti, mill-ħbieb”. L-istudju intensiv kien
ħalla l-għelma tiegħu:
“Ħaddej wiċċi għabbejthom bis-sfura,
Nixxift ġismi bil-ħidma tal-ħsieb.”
Imma fost dan l-ikrah kollu Anastasju Cuschieri bħal
jgħajjat:
“Għandu lsienek, ja Malta għażiża,
Minn dak l-għasel li s-sagħtar jagħtik,
U mill-baħar li jbusek u jgħannqek,
U mis-sema li jiddi u jhennik:
Ħa mix-xbejba li taħdem fir-raba’
Wiċċ u leħen u xejra u lbies;
Ħa mis-saħħa ta’ driegħek il-qawwa,
Ħa minn qalbek is-safa u l-qies.”
Dawn huma kollha kunċetti li Cuschieri semma diġà f’poeżiji
oħra biex jinsisti fuq is-saħħa u s-safa tal-Ilsien Malti. Cuschieri jżid li għadu
jgħaddi ħafna ħin, anki bla ma jorqod, biex jikteb u jirfina dejjem iktar
kliemu, sabiex il-“kliem joħroġ bil-qies u mhux merħi,/ Safi u ħelu, magħqud u
mexxej.” Min verament iħobb u jagħraf is-saħħa tal-Malti jeħtieġ li jaħli
saħħtu fuqu. Hekk biss Ilsienna jingħata dak li jistħoqqlu, rispett u għarfien
li huwa Lsien kapaċi daqs kwalunkwe lsien ieħor, anki jekk mitkellem minn
miljuni ta’ nies.
L-aħħar poeżija fit-taqsima Poeżiji Patrijottiċi ġġib
l-isem ta’ Illum Kont Naf li Inti, sottotitolata Lil Ġinu
Muscat-Azzopardi. Cuschieri jiftakar f’episodju partikolari li seħħ bejnu u
t-tfajjel Ġinu, bin Ġużè Muscat-Azzopardi. Il-parti li tirrigwarda l-Ilsien
Malti u ’l Malta nsibuha lejn l-aħħar tal-poeżija meta jikteb, “M’intix
tismagħha, issa/ tielgħa bil-mod mas-swar, l-għanja Maltija?”, u ftit wara
“Malta, art l-imħabba, Malta/ art il-għasel u l-għana. Għanni mela,/ inti li
wridt minn missierek il-għana,/ li tħobb u tgħożż ilsien artna l-għażiża,/ li
taf tagħżel u ddomm, torbot u tlaqqa’/ il-kliem sabiħ idoqq ħelu fil-widna...”
Cuschieri jaħfer l-azzjoni tat-tifel Ġinu u minflok jgħidlu biex jgħanni dak
kollu li b’xi mod jew ieħor jagħmilna Maltin, fosthom ix-xemx, is-swar,
il-baħar, il-ġonna, il-għasel, u l-bliet, kollha aspetti li ġew imfaħħra qabel
minn missieru, dejjem bis-saħħa tal-Ilsien Malti.
Anastasju Cuschieri kien fost dawk il-poeti Maltin li
għalkemm kienu jafu sewwa jitkellmu u jiktbu b’ilsna barranin oħra għażlu li
jibdew jiktbu b’Ilsien art twelidna, il-Malti. Cuschieri kien, fost l-oħrajn,
Professur tal-Filosofija, b’Dottorat fil-Filosofija miksub f’Ruma mill-Unversità
Gregorjana; kien jaf jitkellem sewwa bit-Taljan tant li kien membru
tal-kummissjoni tal-eżaminaturi tal-Lingwa u Letteratura Taljana; u darbtejn
Provinċjal tal-Ordni Karmelitan. Il-Prof. Ġużè Aquilina jsostni li Anastasju
Cuschieri O.C. “iħabbatha ma’ Dun Karm u ħafna drabi jilħaq spalla ma’ spalla
miegħu.” Aquilina jorbot lil Dun Karm u lil Cuschieri flimkien għax it-tnejn,
kif jgħid hu fl-“Introduzzjoni” tal-ġabra Cuschieri: Poeta tal-Madonna u
tal-Kelma Maltija, għexu żmien ta’ deċiżjonijiet, iż-żmien
tal-Kwistjoni tal-Lingwa, u “t-tnejn kienu jħobbu l-ilsien Malti u riduh jieħu
li ħaqqu u jibqa’ safi bla tinġiż”. Dik tagħhom, jiġifieri d-deċiżjoni li
jiktbu l-versi tagħhom bl-Ilsien Malti u li jiktbu fl-istess versi tagħhom
favur it-tħaddim ta’ Lsien art twelidna, kienet mossa politika għal dak
iż-żmien. Fuq il-passi tagħhom imxew bosta poeti oħrajn li flimkien żgur taw
il-konribut tagħhom f’din il-ġlieda li wasslet biex fl-aħħar mill-aħħar
(fl-1934) l-Ilsien Malti jitqieghed fl-istess livell ta’ ilsna Ewropew oħra.
Interessanti wkoll il-fatt li 80 sena wara l-Malti, ilsien nazzjonali u
uffiċjali, ġie rikonoxxut uffiċjalment bħala wieħed mill-ilsna tal-Unjoni
Ewropea.
Patrick Sammut
